Forumi Horizont (http://www.forumihorizont.com/index.php3)
- Shqiperia, traditat kulturore (http://www.forumihorizont.com/forumdisplay.php3?forumid=114)
-- Tirana (http://www.forumihorizont.com/showthread.php3?threadid=137)

Kryeqyteti i Shqipërisë ngjitet në qiell

Shqipëria, për shumë evropianë, mbetet thjesht një njollë në hartë. Por, në të vërtetë, është krejt ndryshe, për sytë e autorit të shkrimit. Kryeqyteti i saj, Tirana, që mban gati çerekun e popullsisë së Shqipërisë, është duke u ngjitur në lartësi, dhe po tregon prirjen e një qyteti, për shkak të zhvillimit, ndryshe nga e gjithë Evropa Juglindore. Kjo e ka rritur respektin e shqiptarëve për Tiranën dhe pragmatizmin për jetën e tyre të ardhshme

Pragmatizmi modern në Tiranë
Martin Ëolker
Pak më shumë se një dekadë pas rënies së regjimit të Enver Hoxhës, në mëndjet e shumë njerëzve, Shqipëria mbetet ende pak a shumë një njollë e panjohur në hartë. Njoftimet për kontrabandën, tregun e qënieve humane, skemat piramidale dhe konfliktet e vazhdueshme politike, kanë fshehur në një farë mënyre të gjithë zhvillimet e Shqipërisë nga një pikpamje më e përgjithshme. Por, Tirana, ndërkohë është duke eksperimentuar lulëzimin e një modernizmi liberal, i cili është duke e kthyer kryeqytetin e Shqipërisë në një lloj qëndre rajonale.
Kafja në Sky Toëer (Mbi Vodaphone) në afërsi të qendrës së Tiranës nuk është hapur ende për punë. (tashme eshte hapur pas 30 tetorit 2003). Por, unë jam me fat, që më lejojnë që të shikoj një pamje të metropolit shqiptar nga ky restorant modern. E panorama, që merret nga kati i 16-të, të jep disa ide mbi lidhjen mes ndryshimeve sociale dhe zhvillimit urban të këtij vendi. Gjatë 12 viteve që nga kolapsi i rrugës së socializmit të Enver Hoxhës, popullsia e Tiranës është rritur katër herë. Dhe sot, një e treta e vendit, është duke jetuar në Tiranë. Ndërsa, gjithkund qytetet e mëdha botërore përballen me nivele të tilla të urbanizmit që tentojnë të shkatërrohen dhe që përpiqen që të kufizojnë varfërinë dhe mizerien që zgjerohet egërsisht në lagjet e varfëra të periferisë; Tirana ka zgjedhur një rrugë tjetër. Qyteti ka vendosur që të ngjitet sipër, ashtu si ka ndodhur kryesisht në disa vende të Azisë që kanë jetuar bumet, krahasimisht ndryshe me vendet post-socialiste të Evropës juglindore, ku që nga Ljubljana në Shkup dhe nga Prishtina në Sofie, liria e re e fituar shprehet me breza të vegjël ndërtimesh, monotonë, të shtëpive të ulta, që duken në një farë mënyre, përgjigjja e Ballkanit për shtrirjen periferike të Amerikës.
Rritja në lartësi është çelësi
Deri në ndryshimin e sistemeve në Shqipëri, jeta në ndërtesat e larta ishte e rezervuar, vetëm për pak vizitorë të huaj. Hotel Tirana e ndërtuar në vitin 1979, në sheshin Skëndebej, ishte struktura e vetme e qytetit, që kishte më shumë se 10 kate. Sot ka gati rreth 200 ndërtesa, të cilat kanë të paktën 10 kate më shumë brenda limiteve qytetare; por askush sot nuk e di numrin e saktë.
Nga Kafja në Sky Toëer është një pamje e mirë e residencës së shkuar e njeriut, që e mbajti këtë vend në një dorë të hekurt që nga viti 1944 deri në vdekjen e tij në vitin 1985, i cili ligjëroi një vetëpërmbajtje strikte dhe socialiste për ti provuar popullit të tij se dogma e tij “e pastër” ishte rruga e drejtë për të shkuar. Enver Hoxha vetë jetonte në një ndërtesë dy katëshe, në një vend që ishte një kuartier qeveritar, pjesë e residencës së tij, krejt i izoluar nga njerëzit. Në fakt, krahasuar me nëntë metër katror hapësirë banimi, që ishte e lejuar për çdo qytetar, duhet thënë se për të kishte shumë dhoma. Sot qeveria përdor një pjesë të residencës së tij për godinë pritje. Ndërkaq, pjesë të ndërtesës sot mbajnë një shkollë private dhe një restorant Fast-food. Direkt pas saj sapo kalon rrugën nga shtëpia e Liderit të Madh, jeta bashkëkohore e rinisë duket se mblidhet në Pub Coëboy Manhatan. E cila duhet thënë se është ngritur në një nga vendet që rrethonin shtëpinë e Hoxhës dhe ku më tej edhe një kafe me tarracë, e kanë kthyer këtë vend, në pjesën që ka frekuentimin më të madh në Tiranë.
“Në ditët tona të rinjtë ulen nëpër kafe dhe bisedojnë. Lekët janë e vetmja gjë për të cilën flasin”, më flet një lektor universiteti, i cili ka mbajtur vetë familjen edhe në kohën e Enver Hoxhës. Citatet nga udhëheqësi shqiptar duket se e kanë ndjekur për të gjithë jetën. Nuk ishin të gjithë gjërat e këqia në atë kohë, thotë ai. Çdo cep i vendit ishte i kultivuar, ndërsa është luftuar me shumë sukses analfabetizmi dhe barazia e sekseve ishte arritur në të gjitha nivelet.
Ndërsa, një grua e diplomuar, që i ka plotësuar një pjesë të studimeve të tij jashtë shtetit pas fundit të rregjimit të Enver Hoxhës konfirmon se: gruaja kishte në përgjithësi një nivel edukimi shumë të lartë. Ndërsa, partneri i saj më përball me disa pyetje retorike njëra pas tjetrës, që marrin shkak me vizitën time në Kosovë. Në të vërtetë, unë kurrrë nuk kam intervistuar ndonjë shqiptar në shoqëri të gruas së tij. “A i merrnin ata gratë me vete kur kishin dreka me ju perëndimorët? Natyrisht jo! Dhe kjo është diferenca me ne.”Populli i Tiranës e percepton Kosovën dhe pjesën shqiptare të Maqedonisë Perëndimore, si shumë provinciale dhe tepër të ngadaltë, në zhvillimin e tyre social.
Urbanizim me urdhër
A çon kjo në konkluzionin se socializmi i Hoxhës, ndërsa e dërgoi vendin në një shkatërrim ekonomik, në të njëjtën kohë përgatiti platformën për modernizimin e tij liberal?
Po ose jo, është përgjigja e Ylli Pangos, drejtorit të Institutit për Psikologjinë Sociale në Universitetin e Tiranës. ”Ne jemi krenarë, por ne nuk mund të mbijetonim mbi të”, është ajo çfarë ai, përmbledh nga situacioni i kohës së vjetër. Pas ndryshimeve, ikjet masive nga fshati, ju bashkuan si çudi të gjithë Tiranës. Kryeqyteti, u bë një qendër tranziti për të gjithë ata, që nuk mund të jetonin më në fshat dhe duhet thënë se në këtë masë ishte e gjithë popullsia. Emigracioni organizohej nga Tirana dhe më tepër në drejtim të Italisë dhe Greqisë. Qyteti pësoi eksperiencën e një rritje kaotike; kur në vitin 1997 vendi është kapur nga një valë kolektive protestash, e cila është përhapur në të gjithë vendin kundër shfaqjeve të qeverisë dhe vetëm, kur kryebashkiaku i ri Edi Rama, ka marrë punën në zyrën e tij dy vjet më parë, gjërat duken se janë qetësuar përsëri. Ky kryebashkiak heterodoks (që mendon krejt ndryshe), ish lojtar basketbolli dhe artist, që në fillim ka vendosur këmbënguljen pakompromis për të vënë idenë e tij për këtë urbanizim të gjallë. Dhe, vetëm me sukses. Ai personalisht ka projektuar lyrjen shumëngjyrëshe të fasadave, të cilat janë aplikuar shumë nëpër Tiranë tani dhe që i kanë dhënë pamje qytetit. Kjo ka qenë arsyeja, që popullsia e Tiranës e ka më shumë sensin e përgjegjësisë kolektive në drejtim të mjedisit urban, që virtualisht është e pakrahasueshme me këdo nga komunitetet e Evropës Lindore.
“Eshtë e vërtetë, njerëzit janë përsëri krenarë për qytetin e tyre”, thotë psikologu social Ylli Pango. Ky është i vetmi shpjegim edhe se pse masat e tjera drastike të bashkiakut janë gëlltitura pa ndonjë protestë të madhe. Ndërkohë, që qindra struktura ndërtimesh pa leje, ndërtuar në tokën publike në qendër të Tiranës, janë rrëzuar dhe trotuaret janë pastruar, ndërsa plehrat kanë filluar që të fshihen. Pango dyshon se, pas këtij procesi do të ketë një sens zhvillimi të shpejtë, e cila e ka bazën në patriotizmin me rrënjë të thella në mes të shqiptarëve. Pjesa më e madhe e emigrantëve shqiptarë, thotë ai,- janë të pakënaqur nëpër botë dhe do të kthehen sa më shpejt që të jetë e mundur kur të fitojnë pak para-kuptohet se jo në fshatrat, ku kanë lindur, por në Tiranë dhe në apartamentet në katet e katërta, teta apo të dymbëdhjeta, në një qytet me kaq shumë apartamente. Pse të ardhurit, në këtë mënyrë nuk ngrenë shtëpira të ndara për veten e tyre, ku ata mund të jetojnë vetë apo si një familje e madhe apo ndoshta edhe si një klan, siç bëjnë njerëzit në Kosovë? Nuk është kjo, pikërisht ajo që pritet nga shqiptarët, që janë karakterizuar gjithmonë si një shoqëri e dominuar nga strukturat familjare?

Ligjet e Tregut
Dy vjet më parë, Asllani dhe Viktoria dhe vajza që tani është 5 vjeçare, jetonin në katin e shtatë të një pallati 10 katësh në qendër të Tiarnës. Ai është gazetar, ndërsa ajo është një nëpunëse qeverie. Apartamenti i tyre, gati 70 metër katror, u kushtoi atyre një shifër ekuivalente të barabartë me 30.000 franka zviceriane, të cilën ata e paguan në cash në sajë të kursimeve të tyre dhe një huaje prej të afërmëve që ishin jashtë.Çifti është një grup tipik i klasës së re të konsumatorëve, që i përkasin klasës së mesme në Tiranë, thotë një agjent i tregut të shtëpive. Kjo mënyrë ka bërë rritjen vertikale të kapitaleve tek qeveria e dobët, e cila nga ana e saj është e pamundur që të sigurojë një infrastrukturë të kohës për hapësirat periferike. Kjo gjithashtu ka shtrënguar shumë çmimin e tokës, që favorizon në këtë mënyrë konstruksionet vertikale. Por kjo nuk mund të jetë e gjithë historija.
Një i ri, arkitekt që ka mësuar në Itali, e shpjegon këtë me ligjet e tregut të shtëpive ashtu si kanë funksionuar që nga koha e privatizimit në vitin 1993. Gjëja më e zakonshme për pronarët duhet të jetë që në parcelat e tokave fqinje në qendër të Tiranës të bashkojnë forcat dhe të formojnë kompani të përbashkët për të ndërtuar ndërtesa të larta. Në këtë formë, ato financojnë konstruksionin me shitje të parakoshme të apartamenteve dhe marrin fitimet e tyre, në formën e zotërimit si mbi një të tërë të ndërtesës. Kështuqë, sa më e lartë që të jetë një ndërtesë, aq më shumë është edhe fitimi i tyre. Arkitekti pohon se: procesi i lejimit të ndërtimit të ndërtesës është shpesh i shpejtuar nga pagesa e rrushfeteve; një metodë e njëjtë raportohet se bëhet për të mbyllur edhe kundërshtimet e fqinjëve. Autoritetet ekzaminojnë paraqitjen e ndërtesës përpara se të shikohet konstruksioni, nëqoftëse ai kap standartet e tyre. Arkitekti ynë i ri preferon mos të kalojë gjykimi edhe në faktin nëse janë ndërtimet konform standarteve të lejuara për të përballuar aktivitetin sizmik, që është i pranishëm aktiv në veriperëndim të Shqipërisë. Gjithsesi, në këto, ai shikon një gjë fare qartë: që tregu e inkurajon ndërtimin e apartamenteve, më shumë sesa shtëpitë e familjeve të vetme, edhe nëse çmimet e tyre do të ishin të krahasueshme. Shuma e nevojshme e madhe financiare, që vjen nga komuniteti shqiptar jashtë ka siguruar 168 milion dollarë në çerekun e parë të këtij viti sipas figurave zyrtare.

Pragmatizmi i largët
Vitoria dhe Asllani e kanë rregulluar edhe më tej komfortin në apartamentin e tyre. Kanë vendosur kontakte me fqinjët e tyre dhe kjo ka ardhur nga fëmijët;sepse të zotët e 40 shtëpive të pallatit nuk e kanë njohur njëri-tjetrin më parë, ngaqë kanë ardhur nga pjesë të ndryshme të vendit. Asllani është një mysliman me prejardhje boshnjake dhe është rritur në veri; Vitoria ka ardhur nga një familje e besimit grek ortodoks nga juglindja. Çifti ka rënë dakord që të lenë fëmijën e tyre të lirë që të zgjedhë vetë një ditë se çfarë besimi do të ndjekë nëse do të dëshironte njërin prej tyre, kur të ishte e rritur.”Por, me atë që shikoj ajo do të bëhet një Budiste”, thotë babai i ri, i cili i përmbahet faktit se shpëtimi i një shpirti vjen nga zgjidhja thjesht private. Një pikpamje e tillë e emancipuar e etnisë dhe religjionit është më shumë një pushtet sesa një prejashtim në këtë mjedis urban. Kontrasti me fanatizmin që gjendet në ndonjë vend tjetër në rrënimet e ish-Jugosllavisë mund të quhet me të vërtetë si shumë ekstreme këtu.
Eshtë kjo mbase një rezultat i imponimit brutal të Hoxhës të pikpamjes së tij në vend, duke e deklaruar vendin e tij, si vendin e vetëm ateist në botë?
“Shqiptarët kanë qenë gjithmonë të mëdhenj në pragmatizëm”, thotë Pango. Ajo që i bashkon me religjionin është thjesht e udhëhequr nga konsiderata praktike, të cilat mund të ndiqen shumë mbrapa në histori dhe vazhdojnë që të jetojnë vetëm ditën që jetojnë.”Ne nuk duam që të kemi kaos dhe është e mundur biles që ta bëjmë këtë pa autoritetin e religjionit”, deklaron psikologjisti social. Duke shtuar se, shoqëria e re në Shqipëri është rritur tashmë në Tiranë, që është tani edhe një qendër e zhvillimit rajonal.
Fjalët e tij vazhdojnë që ti japin jehonë dhe ditëve që do të vijnë. Në rrethinat e Tiranës shtrihet një rezervuar i mrekullueshëm. Unë kam parë njerëz të rinj dhe të vjetër, burra dhe gra, individualisht dhe në grupe, duke kryer fiskulturën e tyre të mëngjezit kundër topitjes që të sjell rritja e madhe e linjave të ndërtesave të larta të qytetit. Eshtë një skenë e një paqe urbane.

Publikuar në “Frankefurter Allgemaine Caitung”