Forumi Horizont (http://www.forumihorizont.com/index.php3)
- Bota e re poezise (http://www.forumihorizont.com/forumdisplay.php3?forumid=337)
-- letersia e vjeter shqipe! (http://www.forumihorizont.com/showthread.php3?threadid=16997)

letersia e vjeter shqipe!

autoret e vjeter shqiptare si Gjon Buzuku e shume te tjere qe shkruan librat e pare te letersise shqipe
mendimet dhe sygjerimet tuaja mbi autoret e vjeter shqiptare flm dhe pershendetje belga

Pershendetje Belga. nese do flasim per letersi ne gjuhen shqipe ajo eshte e vertete se daton me vone se Buzuku qe nuk ka qene ndonje shkrimtar por siç e thote edhe ai u mundua te shkruante ne gjuhen qe fliste gjuhen e nenes. Gjate rilindjes kemi plot shkrimtare qe i dhane hov letersise shqipe dhe me vone me krijimin e pare te shtetit shqiptar mund te flitet per nje letersi te mirfillte me rregulla drejtshkrimore etj. Gjithsesi kjo pas Kongresit te Manastirit.

Piktor, une mendoj qe duhet te kete pasur edhe letersi te vjete ilire(jo shqipe se kjo nuk ka kuptim). KJo pra letersia ka egzistuar ne format tipike te asaj periudhe, por ka qene shkruar ndoshta me gjuhen e shkruar greke apo latine.

Eshte nje shprehje e madhe e Kadarese, do perpiqem ta perifrazoj.

Homeri, thote kadareja, kur ndertoi Iliaden dhe Odisene, mblodhi ne truallin e begate te ballkanit shume tregime dhe gojdhana. Eshte e natyrshme qe nuk mund te dale nga hici nje shperthim gjigand si Homeri. Po ashtu Kadareja thote qe duke krijuar kete ngrhine madheshtore, Homeri la pas mijra copeza te paperdorura ne epopete e tij. Jane arsyetime qe kane shume kuptim. Njesoj si ne ngritjen e nje pallati gjigand, o te mbeten perreth tulla e llac, apo pjese te paperdorura, apo dritare e tjegulla, parmake dyer e hatulla...

Vec kesaj levrimi i anes artistike te gjuhes eshte dhunti e mendjes njerezore. edhe atehere ka pasur genjeshtare e lidera, ka pasur tregimtare e rapsode. Gjithmone njeriu ka nevoje te fantazoje duke pare nje zog qe fluturon.

Po Cedrus ka pasur patjeter edhe letersi Ilire. Rapsodi do ti quaja. Problemi qendron se ato u shkaterruan gje e vertetuar kjo deri ne shek e V p.k. Pas ketij shekulli as qe mund te flitet me per letersi as ne Iliri por as ne europe deri ne shek e XII. Me pas kemi letersi por ne latinisht per nja tre a kater shekuj te tjere dhe nga mesi i shek te XVII filloi te shkruhej ne gjuhet e kombeve pra konkluzioni im eshte se shqipja e shkruar eshte zhvilluar ne te njejten kohe me gjuhet e tjera por veshtiresia tashme kishte te bente me ate te te qenit nen pushtimin turk.
Nuk mund te rri pa permendur nje shekull jo pak te rendesishem per gjuhet e shkruara pavarsisht se nuk ka te beje me shqipen, eshte ajo e shek. VIII ku Metodio e Ciriliku krijuan letersine bullgare (sllave) me germat qe moren emrin e Cirilikut. Kete e permenda sepse tashme perveçse greqishtes , latinishtes dhe arabishtes shqipja "mund" te jete shkruar edhe ne cirilike. Pothuajse ne te njejten periudhe ose pak me para kemi edhe stilin gotesk te shhkrimit qe konkurronte germat latine.

Citim:

---

Po citoj ato që tha Piktor
Po Cedrus ka pasur patjeter edhe letersi Ilire. Rapsodi do ti quaja. Problemi qendron se ato u shkaterruan gje e vertetuar kjo deri ne shek e V p.k. Pas ketij shekulli as qe mund te flitet me per letersi as ne Iliri por as ne europe deri ne shek e XII. Me pas kemi letersi por ne latinisht per nja tre a kater shekuj te tjere dhe nga mesi i shek te XVII filloi te shkruhej ne gjuhet e kombeve pra konkluzioni im eshte se shqipja e shkruar eshte zhvilluar ne te njejten kohe me gjuhet e tjera por veshtiresia tashme kishte te bente me ate te te qenit nen pushtimin turk.
Nuk mund te rri pa permendur nje shekull jo pak te rendesishem per gjuhet e shkruara pavarsisht se nuk ka te beje me shqipen, eshte ajo e shek. VIII ku Metodio e Ciriliku krijuan letersine bullgare (sllave) me germat qe moren emrin e Cirilikut. Kete e permenda sepse tashme perveçse greqishtes , latinishtes dhe arabishtes shqipja "mund" te jete shkruar edhe ne cirilike. Pothuajse ne te njejten periudhe ose pak me para kemi edhe stilin gotesk te shhkrimit qe konkurronte germat latine.

---

Por..

Por dihet se bullgaret ose sllavet e pare kane nje date hyrje ne ballkan dhe ajo perkon me periudhen me te erret te historise jo vetem ballkanase por edhe boterore. Pas shek te V. Periudhe e erret sepse ne kete periudhe kane ndodhur gjera apo ngjarje shume te rendesishme saqe çdo gje duket sikurse eshte kthyer permbys. Zhduken egjiptianet e lashte, etrusket , iliro-maqedonasit dhe sllavet kapercyen Danubin.
Konkretisht akoma nuk kam arritur ne nje konkluzion te qarte kjo se pa ditur shkakun, mirpo te gjesh shkakun ne ate erresire te mesjetes eshte si te ecesh ne xhungel pa orientim dhe busull. Besoj se ti je i kenaqur me arritjet e mia .:p :p :p Jo shaka por nqs do te gjesh diçka çelsin e ke aty.
Sa per letersine meqe folem per histori.
E kam thene edhe here te tjera nqs eshte e shkruar ne latinisht nuk eshte shqipe! dakort!? Por te lutem kombet e tjera ne ç'gjuhe shkruanin.

Po, kjo periudhe perkon me disa dyndje te cuditshme ne Ballkan.(shek V).

Mongolet zene nje vend diku ne Hungari dhe konsolidojne nej pike te forte duke sulmuar edhe Romen e dobesuar nga veriu. Po ashtu mongolet jane edhe ne Bullgari e Moldavi. Sllavet dynden me mijra nga verilindja.

Letersia duke qene pjes e historise se nje kombi ka pesuar depresion te dukshem ne kete periudhe. Imagjino popuj te tere te zhdukur dhe pakica te mbetura maleve per te shpetuar dhe mbijetuar, burra te vrare e gra e femije te mbetur te vetem. Sigurish qe cdo gje eshte ne kolaps te plote.

Kadare ne nje nga librat e tij pershkruan gjendjen e shqiperise nen pushtimin otoman kur thote se populli belbezonte.

Ai i vendos ngjarjet diku ne nje fshat qe une e kam imagjinuar andej nga Mallakastra, apo Tepelena??? Dikujt i vinte qe te bente poezi dhe ngaqe deprimimi i gjuhes ishte ne nje nivel te tille qe duke pasur pak fjale s'mund te krijonte ai u cmend.

Sigurisht qe eshte nje fiction, por shume domethenes.

 

Me vjen mire qe citon Kadarene por ngaqe nuk e kam lexuar kete qe citove nuk kam ndonje ide te qarte per çfare behet fjale.
Megjithese per mua nisur gjithmone nga kjo qe thua ti periudha e pushtimit turk vertet nuk e la te zhvillohej nje letersi dhe gjuhe letrare shqipe por nderkohe ne diaspore kemi shume e shume personazhe qe do te shkruanin veprat e tyre, mjafton te kujtojme Gavril Dara dhe kenget e Milosaos, per te shtuar Budin, Seremben, Bogdanin , Bardhin etj. Emra qe jane skalitur per fat te mire apo te keq ne figurat me te shquara te periudhes . Nje dite po shfletoja nje enciklopedi italiane dhe me te vertete u çudita me ata emra te shumte shqiptaresh apo me origjine shqiptare qe gjendeshin ne te.

As une nuk e mbaj mend me saktesi se ne cilen veper te Kadarese eshte kjo ide, ndoshta diku tek Munxedhenesi, apo ....

Sidoqofte pikerisht diaspora beri hapat e pare ne letersine e levruar shqipe. Une mendoj se kjo vjen nga nje arsye e thjeshte: ata qe iken dhe iu shmangen perballjes me pushtuesin Otoman ishin pikerish ata qe paten mundesi qe ta benin kete, pra njerzit e pasur dhe ndoshta me te shkolluar(edukuar). Lidhjet e Shqiperise me gadishullin ishin te njohura mire dhe edhe lidhjet fetare ishin te tilla. Te mos harrojme per asnje cast qe feja ka zene nje vend shume te rendesishem, jo thjesht si religion, por edhe si menyre jetese.

Kjo gje eshte reflektuar edhe ne letersine shqipe te asaj kohe. Atje nuk flitet as per shallvare, as per harreme, as per shpata te lakuara dhe as per hallve. Letersia e asaj kohe i flet "Biles se Lales", pikerisht me te njejten gjuhe qe ti dhe une i flasim sot. Une ve re qe megjithse kemi qene 500 vjet nen nje pushtim harbut, konstrukti shpirteror dhe struktura e brendeshme shqiptare eshte e njejte akoma. Kjo dhe te tjera mistere qe ruajne racen kane qene edhe shkaqet se pserse ka akoma shqiptare ne Ballkan.

Gjate periudhes se pushtimit turk mori hov ose u be e modes Bejtja. Perfaqesues tipik e bejtes ka qene Nexhim Beu. Kur ja niste bejteve ky thone qe nuk dinte ti ndalonte. Personalisht nuk shoh vetem anen negative te bejteve qe natyrisht jane te shumta dhe kane ndikuar ne psikologjine e shqiptareve me kalimin e shekujve. Do thuash po ku eshte pozitivja?. Nuk do ta quaja pozitive por ama diçka qe ndihmon, nje fakt ose nje gjurme qe sadopak na ndihmon per te germuar me tej ne histori dhe natyrisht ne fjalet e perdorura ne ate kohe.
Ja njehere po lexoja nje shkrim mesjetar dhe nje italian qe mbante mend mire fjalet e nje vasheze shqiptare qe kendonte nje kenge dashurie :ne shqip: i kishte shkruar ne nje menyre qe ishte e veshtire ti kuptoje se ishin vargje shqipe sepse fjala mire qe ishte ndare ne dy fjale te ndryshme por psh pjese se pare te fjales i kishte ngjitur nyje ose pjese e fundit te nje fjale e keshtu me rradhe. Nuk mund te rri pa permendur edhe faktin qe te kendosh kenge dashurie ne ate kohe biles nga nje vajze ishte diçka e jo e zakoneshme. Plus faktit qe edhe vete ai e pranonte qe vargje te tilla ishin te rralla ne bote. Kjo sigurisht qe vjen nga nje origjine pra nga themel pse jo nga nje kulture qe ka permendur edhe Kadareja ne ate citim tend mbi Homerin.