Forumi Horizont (http://www.forumihorizont.com/index.php3)
- Kuriozitete (http://www.forumihorizont.com/forumdisplay.php3?forumid=164)
-- "Kuriozitete nga fleurs de l'orne" (http://www.forumihorizont.com/showthread.php3?threadid=18062)

Qeni na kupton, sepse njeh mbi 1000 fjalė

Dėshira pėr tė mėsuar do ta kishte ēuar nė arritjen e rezultateve akoma mė tė mira, por ata qė u lodhėn nė kėtė rast ishin pikėrisht mėsuesit e tij. Chaser, njė qen bukurosh, pati fatin, ose ndoshta fatkeqėsinė, varet nga kėndvėshtrimi, qė tė jetonte me dy njerėz shumė tė veēantė, dy kėrkues shkencorė universitarė tė specializuar nė psikologji komportamentale, tė cilėve u hipi nė kokė qė tė merreshin me qenin e tyre, apo mė mirė me inteligjencėn e qenit tė tyre. Thelbi i studimit ishte qė tė shihnin reagimin e tij, pėr atė qė quhet tė lidhurit e fjalės me objektin.

Pėr ēdo njeri, qė ėshtė i pasionuar me kafshėt dhe veēanėrisht me kafshėt e shtėpisė, nuk ėshtė i nevojshėm njė studim trevjeēar, me shumė dokumente dhe publikime nėpėr revistat shkencore, pėr tė dalė nė pėrfundimin se qeni, apo kafsha shtėpiake, i kupton tė gjitha urdhrat qė i jepen. Ky ėshtė nė fakt edhe pėrfundimi nė tė cilin arritėn dy shkencėtarėt amerikanė, por sigurisht qė ėshtė njė studim qė shkon pėrtej kėtij konkluzioni tė qartė pėr ēdo dashamirės tė kafshėve tė shtėpisė dhe pėrtej asaj qė dihej deri nė kėtė moment, pėr inteligjencėn e kafshėve. Aftėsitė e pėrftuara nga qeni me tė cilin u morėn tė dy shkencėtarėt i tejkalojnė ato tė species sė cilės i pėrkasin, madje edhe tė specieve tė tjera, si papagajtė dhe majmunėt, qė deri mė tani konsideroheshin si kafshėt mė “elokuente” tė botės sė kafshėve dhe sigurisht mė shumė se qentė.

Qeni nė fjalė ka qenė nė gjendje tė dallojė rreth 1200 terma tė veēantė dhe t’i lidhė ato fjalė me objektet qė i korrespondonin. Madje ai ia ka dalė qė tė dallojė edhe formėn e objektit dhe tė tregojė se ka njė sistem memorieje tė brendshme shumė tė zhvilluar, qė mund tė bėjė bashkė njė stimul audio me njė stimul viziv. Mėsuesit e tij shkruajnė nė studimin e tyre se qeni me tė cilin rrinė ėshtė mė i aftė edhe se vetė ata kur bėhet fjalė pėr tė kujtuar emrat e lodrave dhe qė ka shumė qartė aftėsinė pėr tė kuptuar gjuhėn njerėzore. Madje, sipas tyre, qeni shfaq aftėsinė e njė fėmije nė moshėn trevjeēare pėr sa i pėrket tė kuptuarit, tė memorizimit dhe reagimit ndaj gjėrave tė ndryshme.

Qeni, nė fakt, nuk do tė mjaftohej vetėm me kėtė numėr fjalėsh tė mėsuara prej tyre, qė shkonte nė 1022, dhe dy shkencėtarėt vendosėn t’i jepnin fund mėsimit me nxėnėsin e zellshėm. Kjo ndodhi sepse ata ishin tė kėnaqur nga aftėsia dhe shpejtėsia me tė cilėn ai i mėsonte fjalėt e reja. Eksperimentet e tyre, ose mė mirė rezultatet, i kanė tejkaluar ndjeshėm ato tė kolegėve tė Institutit Max Planck, tė cilėt, nė vitin 2004, i kishin mėsuar qenit Rico 200 fjalė. Nė kėtė klasifikim, pra nė atė tė qenve inteligjentė do tė futej mė pas edhe Besi, njė qenushe austriake e aftė pėr tė mėsuar 340 fjalė.

Por tė dy qentė e sipėrpėrmendur ishin pjesė e njė kėrkimi shkencor me rregulla mė pak tė ngurta dhe strikte se ai i ndėrmarrė nga dy shkencėtarėt amerikanė pėr tė cilėt po flasim. Por tė gjitha kėto eksperimente tė bėra ndėrkohė tregojnė mbi tė gjitha se aftėsitė e njė qeni, por edhe tė kafshėve nė pėrgjithėsi, janė shumė mė tė mėdha nga sa mendojmė pėr sa i pėrket tė kuptuarit tė dimensioneve tė shumta tė botės sonė, ndėr tė cilat hyjnė edhe fjalėt dhe shprehjet, si dhe lidhja e kėtyre me pamjen e objekteve.

Aftėsitė e tė kuptuarit gjithsesi lidhen nė mėnyrė tė ngushtė me aftėsinė e tė trajnuarit. Pra kafshėt i shfaqin aftėsitė kur kanė njė trajner shumė tė mirė njerėzor. Nė raste tė tjera, pra tė zakonshme, ato rrinė tė fjetura dhe nuk aktivizohen. Kjo gjė ndodh rėndom dhe ne i quajmė me raste kafshėt si tė paafta pėr tė kuptuar veprimet tona, apo fjalėt. Dy shkencėtarėt amerikanė pas rezultateve tė shkėlqyera qė kanė marrė me qentė, duke qenė tė bindur se tė kuptuarit ėshtė njė aftėsi e tė gjitha kafshėve, kanė vendosur qė kėtė gjė ta provojnė.

Por pėr momentin, deri nė pėrfundimin e kėrkimeve tė tjera, qeni ashtu sikundėr majmunėt dhe papagajtė, konsiderohen si njė nga kafshėt qė i kuptojnė mė mirė fjalėt, qė do tė thotė se kanė kujtesė dhe inteligjencė, ēka deri mė tani ka qenė njė “bekim” vetėm i njerėzve.

(Shqip)