Forumi Horizont (http://www.forumihorizont.com/index.php3)
- Marin Barleti (http://www.forumihorizont.com/forumdisplay.php3?forumid=73)
-- Kush eshte Marin Barleti (http://www.forumihorizont.com/showthread.php3?threadid=76)

Kush eshte Marin Barleti

Historiani i shquar Marin Barleti ėshtė figura mė e madhe e lėvizjes sė humanistėve shqiptarė tė shekujve XV-XVI. Ai lindi rreth vitit 1460 nė Shkodėr. Fare i ri, mė 1478, mori pjesė me armė nė luftėn pėr mbrojtjen e qytetit tė lindjes nga rrethimi i forcave osmane. Heroizmi i bashkatdhetarėve i mbeti nė sy e nė mendje, derisa e pėrjetėsoi nė veprat e tij historike kushtuar luftrave pėr tė mbrojtur atdheun "nga kujtimi i tė cilit,- shkruan ai,- tani pėrtėrihem si pėr mrekulli, por edhe pėr tė cilin s'mund tė shkruaj pa lot nė sy".
vepra qė i dha emėr Barletit nė kulturėn shqiptare dhe nė botė ishte "Historia e jetės dhe e bėmave tė Skėnderbeut", shkruar nė latinisht dhe e botuar nė Romė rreth viteve 1508-10. Kjo vepėr nė kohėn e vet u ribotua latisht tri herė, u pėrkthye nė shumė gjuhė evropiane dhe u bė burim i njė literature tė gjerė pėr heroin tonė kombėtar, tė shkruar nė gjuhė tė ndryshme tė botės, qė nga italishtja, spanjishtja, rusishtja, frengjishtja, greqishtja e deri nė japonisht
Nė veprėn "Historia e jetės dhe e bėmave tė Skėnderbeut„ autori mbron tė drejtėn e njė populli pėr tė jetuar i lirė, himnizon njeriun dhe forcėn e tij, heroizmin njerėzor dhe dashurinė e natyrshme pėr trojet e tė parėve.
Duke qenė njė vepėr historike, libri i Barletit ka rėndėsinė pėr tė dhėnat dhe faktet qė sjell. Pa kėtė vepėr historiografisė pėr Skėnderbeun do t'i mungonin burimet e para, qė e kanė ushqyer dhe vazhdojnė t'a ushqejnė edhe sot. Nė disa raste, i rrėmbyer nga entuziazmi qė i shkakton kujtimi i ngjarjeve heroike qė pėrshkruan edhe urrejtja pėr pushtuesin, Barleti i zmadhon ngjarjet e‚ sidomos ndryshon shifrat e pjesėmarrėsve nė luftime. Por, prapėseprapė, nė thelb dhe nė frymėn e saj tė pėrgjithshme vepra i pėrmbahet sė vėrtetės historike.
Me librin e tij Marin Barleti qėndron nė fillimet e letėrsisė shqiptare, e cila e nis udhėn e saj me njė vepėr tė pėrmasave tė mėdha. Kjo vepėr ėshtė shkruar nė latinisht, qė asokohe ishte gjuha e kulturės nė Evropė, por ajo i pėrket kulturės shqiptare, jo vetėm se ėshtė shkruar nga njė shqiptar, por se ėshtė bota shqiptare qė i ka dhėnė jetė kėtij argumenti madhėshtor tė kulturės sė hershme tė kėtij populli tė lashtė.

just thinking...

perse shkrimtaret e letersise se vjeter shqipe jane te gjithe prifterinj?

Pas kapitullimit romak para hordhive gjermane, nje kohe e erret erdhi sa i perket fushes se letersise ne mbare Evropen. Vetem nepermes prifterinjte kujtimi dhe trashigimia e Romes dhe Greqise u ruajt. Ne ato kohera shumica e popullit, te te gjithe Evropes, ishin analfabet. Kishte ca intelektual, shkencetar, por ishin te paket! Pos prifterinjte ishin fisniket qe ishin te mesuar. Kjo vlen per mbare Evropen dhe jo vetem per neve!

Marin Barleti!

Marin Barleti (rreth 1460- 1512). Humanist i njohur, historian, i pari autor i njohur dhe nje nga me te medhenjte e letersise se vjeter shqiptare. U lind ne Shkoder dhe per jeten e tij dihet shume pak. Ka jetuar ne mergim si prift ne trevat venedikase, ku dhe plotesoi kulturen e tij humaniste dhe u be nje njohes i thelle i letersise klasike dhe gjuhes latine, me te cilen shkruajti veprat e tij. Prej Barletit njihen tri vepra, "Rrethimi i Shkodres", "Historia e jetes dhe e bemave te Skenderbeut" dhe "Shkurtore e jetes se papeve dhe perandoreve".

Marin Barleti (... - ...) - Skėnderbeu...

Nė bibliografinė I, "Gjergj Kastrioti - Skėnderbeu" gjejmė materiale tė ndryshme qė lidhen me Skėnderbeun, dhe sidomos me librat e Marin Barletit, i cili ėshtė edhe historiani dhe kronisti mė i saktė i figurės sė heroit kombėtar tė shqiptarėve. Vepra 'Historia de vita et gestis Skanderbegi, epirotarvm principis (1508-10)' (Historia pėr jetėn dhe bėmat e Skėnderbeut, princit tė epirotėve) ėshtė pėrveē 'Rrethimi i Shkodrės' (De Obsidione Scodrensi, 1504) njė prej veprave mbi tė cilėn janė referuar shpeshherė historianėt. Lidhur me autorin, jetėn dhe veprėn e tij, nuk kemi mundur akoma tė grumbullojmė materiale sinjifikative, por nė pritje tė njė kompletimi tė tė dhėnave pėr tė, dhe citimit tė veprave tė tij, qoftė lidhur me veprėn "Rrethimi i Shkodrės" apo vepra tė tjera, po publikojmė kėtu shkrimin "Skėnderbeu" nga vėllimi "Historia e heronjve" tė baronit danez Ludvig Holberg (1684-1754). Ludvig Holberg kujtohet pėr veprat e tij komike e teatrale, por edhe si historian e filozof iluminist. Ėshtė njė personalitet i letrave daneze, shkrimtar danez i lindur nė Norvegji, nė kohėn kur Norvegjia i pėrkiste mbretėrisė sė Danimarkės. Ai e mbyll shkrimin e tij me fjalėt: "Me njė fjalė mund tė thuhet: Skėnderbeu ishte luftėtari, prijėsi dhe njėkohėsisht heroi mė i madh nė histori."

Skėnderbeu - nga Ludvig Holberg
[Pėrshtatur nė shqip prej njė danishteje tė vjetėr nga Arben Ēokaj]

Dikur para pushtimit tė Konstandinopolit dhe rėnies sė principatave lindore, qeveriste nė Epir njė prijės me emrin Gjon Kastrioti, i cili kishte katėr djem, ku mė i riu quhej Gjergj, heroi, jetėn e tė cilit do pėrshkruaj...
Kur Sulltan Murati turk pushtoi thuajse tė gjitha vendet rreth Greqisė, iu desh edhe Gjon Kastriotit tė nėnshtrohej dhe tė japė peng birin e tij Gjergjin sė bashku me vėllezėrit e tij. Murati i bėri ata synet sipas mėnyrės turke dhe Gjergjit i dha menjėherė njė emėr tjetėr, pikėrisht Skėnderbeg, qė do tė thotė Aleksandri i madh, ku tregohet, se ēfarė pėrshtypjeje kishte krijuar ai pėr kėtė epiriot tė ri, dhe ai nuk gaboi. Pasi Gjergji mėsoi nė fėmijėrinė e tij me njė shpejtėsi tė admirueshme shkenca dhe gjuhė tė ndryshme, ēuditėrisht turqisht, arabisht, greqisht, italisht dhe ilirisht; dhe kur erdhi pak mė tepėr nė moshė la tė kuptojė se s'kishte dėshirė mė tė vogėl pėr tė nxėnė ushtrimet ushtarake, kėshtu qė i dha Sulltanit sinjale tė tilla dhe ai e bėri atė menjėherė Sanxhak, qė ka vlerė thuajse tė barabartė me njė Pasha. Nė moshėn 19-vjeēare ai ndoqi luftėn nė Azi, dhe pas njė kohe tė shkurtėr atij iu dha komanda e njė ushtrie; nga ku ai provoi tė tregonte njė guxim e kurajo tė tillė, saqė emri i tij u bė i njohur gjithkund.
Kur ai pas shumė fitoreve u kthye pėrsėri nė Adrianopol, ku ishtė selia e Sulltanit turk, u bė njė dyluftim krenarie nga njė shqiptar, i cili pėr t'i lėnė njerėzit tė shihnin fuqinė dhe burrėrinė e tij, sfidoi njė nga njerėzit e Sulltanit. Por askush s'kishte dėshirė tė kishte tė bėnte me kėtė shqiptar tė egėr, pėrjashto Skėnderbeun, i cili guxoi tė shkonte, dhe me lehtėsi fitoi nė kėtė beteje tė madhe.

...(pas dezertimit tė Skėnderbeut dhe dėshtimit tė osmanėve herė pas here)...

E gjithė bota po ēuditej pėr fuqinė e Turqisė, qė kaq shpesh e kishte tronditur Evropėn dhe Azinė, tė thyhej nga njė provincė e vogėl; njė shembull i ēuditshėm se si cilėsitė dhe zotėsitė e njė njeriu, tė njė vendi tė vetėm mund tė bėnin. Murati e vuri re tani se ēfarė rėndėsie kishte fakti qė Skėnderbeu ishte armiku i tij, ndaj dhe vendosi ta drejtonte luftėn nė njė mėnyrė tjetėr, qė s'e kishte bėrė mė parė, dhe krijoi idenė se nė personin e Skėnderbeut ai kishte tė bėnte me tė gjithė krishtėrimin dhe njėkohėsisht Persinė, nė mėnyrė qė tė mos ishte vetėm e nevojshme tė krijonte njė ushtri tė madhe, por edhe ta drejtonte atė vetė.

... Kur Skėnderbeu ishte pranė vdekjes, shtrirė dhe me temperaturė tė lartė, ndodhi njė sulm i ri turk. U hodh pėrpjetė nga krevati dhe deshi tė armatosej pėrsėri sipas zakonit, por pafuqia s'e la ta bėnte diēka tė tillė, prandaj dhe u shtri nė krevat dhe vdiq pak kohė mė pas. Mund tė thuhet pėr kėtė burrė, se ai ishte heroi mė i madh, dhe askush, as nė historinė e vjetėr dhe as nė atė tė re nuk mund tė krahasohet me tė. Pasi asgjė nuk ėshtė mė e ēuditshme se sa tė shohėsh njė princ tė vogėl me njė grusht njerėzisht tė drejtojė luftėn kundėr dy monarkėve, nga tė cilėt Persia, Egjipti dhe e gjithė Evropa u dridhėn dhe u tmerruan. Ai i shkatėrroi plotėsisht 20 ushtri tė fuqishme, vetė shumicėn e komandantėve dhe luftėtarėve, qė e sfiduan atė, me dorėn e vet. Dhe shkruesit e kohės dėshmojnė, se nė kėto konflikte ai ka vrarė rreth 3000 vetė me shpatėn e tij, gjė qė ėshtė mė shumė se ē'mund tė thuhet pėr ēdo njeri tjetėr mbi tokė. Zotėsia dhe burrėria e tij u shoqėrua nga mėshira dhe butėsia. Ai kishte njė zell tė veēantė pėr besimin kristian dhe kjo duket nga tė gjithe letrat e tij, se ai i dha vetes titullin: Gjergj Kastrioti, Luftėtari i Krishtit. Historia e tij ėshtė pėrshkruar nga shumė, por e pėrkryer ėshtė historia e njė epirioti, Marin Barletit, nė 13 vėllime, tė cilėt unė i kam ndjekur nga afėr. I njėjti Barlet dėshmon se qėkur turqit e pushtuan atė qytet, ku ai ishte i varrosur, nxorrėn eshtrat e tij nga varri e i ndanė copa-copa dhe i pėrdorėn ato si relike tė shenjta duke i varur rreth qafės e duke kujtuar se fati dhe bekimi do i ndiqte mė pas.

Me njė fjalė mund tė thuhet: Skėnderbeu ishte luftėtari, prijėsi dhe njėkohėsisht heroi mė i madh nė histori.

Barleti (Marin) dhe Humanistėt Shqiptare:

Marin Barleti

(rreth 1460 - 1512-13)

Humanist i shquar, historian, i pari autor i njohur dhe njė nga mė tė mėdhenjtė e letėrsisė sė vjetėr shqiptare. Pėr jetėn e tij dihet fort pak. Lindi nė Shkodėr, pėrjetoi, ende i parritur, rrethimin e parė osman tė qytetit, ndėrsa nė rrethimin e dytė, mė 1478-79, mori pjesė me armė nė dorė nė mbrojtjen e vendlindjes. Pas rėnies sė Shkodrės jetoi nė mėrgim si prift nė trevat venedikase. Kėtu plotėsoi kulturėn e tij humaniste dhe u bė njė njohės i thellė i letėrsisė klasike dhe i gjuhės latine, nė tė cilėn shkruajti veprat e veta. Nė mjedisin e tė mėrguarve tė shumtė shqiptarė, mjaft nga tė cilėt kishin qenė bashkėluftėtarė tė Skėnderbeut, fitoi njohuri tė gjera pėr epokėn e heroit dhe luftėn e madhe tė popullit shqiptar pėr liri, tė cilat i zgjeroi edhe me tė dhėnat e literaturės.


Prej Marin Barletit njihen tri vepra; Rrethimi i Shkodrės (De obsidione Scodrensi, Venedik 1504) jep historinė dramatike tė luftės pėr jetė a vdekje tė banorėve tė qytetit tė rrethuar pėr njė vit nga osmanėt. I mbėshtetur nė shėnimet e kujtimet e veta si dhe tė pjesėmarrėsve tė tjerė, libri jep njė tregim tė saktė tė ngjarjeve politike-ushtarake, por sidomos tė aspektit tė brendshėm, tė vetėdijes sė lartė patriotike tė banorėve tė qytetit. Vepra pati tre ribotime latinisht dhe 5 pėrkthime nė gjuhė tė tjera.

Vepra madhore e Marin Barleti ėshtė Historia e jetės dhe e bėmave tė Skėnderbeut (Historia de vita et rebus gestis Scanderbegi, Romė midis 1508 dhe 1510). Ajo e tregon autorin si njė shkrimtar tė nivelit tė lartė dhe si historian qė pėrpiqet tė ndėrtojė kuadrin e saktė tė jetės sė heroit dhe, me gjithė vėshtirėsitė objektive pėr tė siguruar burimet, jep njohuri tė gjera pėr «Ē'ka ngjarė nė shek.XV dhe ēfarė zhvillimi ka pasur nė atė kohė shoqėria jonė, fshatarėsia shqiptare, jo vetėm nga ana historike, por edhe nga ana kulturore, ekonomike dhe drejtime tė tjera».

Shkurtore e jetės sė papėve dhe perandorėve (Compendium vitarum pontificum et imperatorum, Venedik 1553) ėshtė vepra e vetme e Marin Barleti qė nuk ka tė bėjė me historinė Shqiptare, pėrveē parafjalės-kushtesė pėr Pjetėr Engjėllin, njė nga bashkėluftėtarėt kryesorė tė Skėnderbeut, i cili e pat nxitur dhe ndihmuar autorin nė punėn e tij. Vepra i pėrket Marin Barleti vetėm pėr pjesėn qė arrin deri nė vitin 1512, kurse vazhdimi ėshtė prej njė dore tjetėr. Ėshtė pikėrisht kjo datė qė na lejon tė caktojmė datėn e vdekjes sė Barletit rreth kėtij viti.

Pavarėsisht nga njė varg dobėsish qė janė karakteristike nė pėrgjithėsi pėr historiografinė humaniste, siē ėshtė fryma panegjirike, fjalimet ekzaltuese qė u vihen nė gojė heronjve, imitimi i autorėve klasikė deri nė hollėsitė, pavarėsisht nga pasaktėsitė kronologjike dhe mungesa e tė dhėnave pėr faza e ngjarje tė tėra, veprat e Marin Barleti qėndrojnė si njė burim i dorės sė parė e i pazėvendėsueshėm pėr historinė e shek.XV tė Shqipėrisė, si dhe tė Evropės Juglindore. Krahasimi me tė dhėnat dokumentare qė kemi nė dorėsot, na jep tė drejtė tė themi se nuk qėndrojnė kurrėsesi vlerėsimet negative tė bėra nė tė kaluarėn pėr vlerėn e Marin Barleti si burim. Koncepti i lartė i Marin Barleti pėr historinė e vėrteton atė si njė mendimtar tė shquar, tek i cili kleriku zhduket prapa humanistit; historia pėr tė ishte fryt i veprimit tė njerėzve dhe jo tė fuqive hyjnore. Veprėn e vet ai e mendonte si njė pėrmendore qė ia kushtonte luftės pėr liri tė atdheut dhe popullit tė vet; ajo nuk do tė kishte njė funksion thjesht estetik, por do t'i shėrbente sė vėrtetės, si mėsuese e jetės, qė do t'i mėsonte njerėzit pėr «tė hapur sytė e pėr tė drejtuar si duhet punėt e njerėzimit. «Historia e Skėnderbeut» e Barletit u bė burimi mė i rėndėsishėm, nga ku patriotėt shqiptarė mėsonin historinė e luftėrave tė lavdishme tė popullit tonė nėn udhėheqjen e Skėnderbeut dhe frymėzoheshin pėr pėrpjekjet e tyre pėr shpėtimin dhe lirinė e Shqipėrisė.



Humanizmi shqiptar kishte njė ngjyrim tė veēantė: qėndresėn ndaj turqve, pėr tė ruajtur mėvetėsinė jetėsore dhe kulturore. Kjo u simbolizua nė heroin kombėtar, Gjergj Kastrioti - Skėnderbeu.
Krijuesit shqiptarė si Segoni, Barleti, Biēikemi, Frėngu etj shkrimet e tyre i mbėshtetnin mbi temėn e lirisė sė individit e lidhur ngushtė me tėmėn e lirise sė atdheut me vlerat morale e shpirtėrore tė popullit. Tė gjitha kėto kėrkesa ata i gjetėn dhe i mishėruan nė figurėn e Skėnderbeut, prandaj interesi pėr trajtimin e temave shqiptare lidhet me trajtimin e temės sė Skėnderbeut.
Dallohet Martin Segoni me veprėn "Tregim mbi Gjergj Kastriotin (1440-1485):
Marin Barleti me vepren " Historia e jetės dhe e veprave tė Skėnderbeut (1508-1510)
dhe Dhimitėr Frėngu me vepren "Komentar i ēėshtjeve tė turqve dhe tė z. Gjergj kastrioti, princ i Epirit (1539)
Tė gjithė kėto vepra tė shkruara nė latinisht, qė nė atė kohė ishte akoma gjuhė botėrore e dijes, shprehin idetė humaniste dhe ato tė Rilindjes, duke krijuar njėherėsh vetėdijen kulturore e kombėtare tė Shqiptarėve.
Nė kėtė vėshtrin vepra e Barletit ė shtė kryesorja, sepse pėrballė heroi kombėtar ai krijoi heroin kulturor shqiptar dhe njė model shkrimi, ku dėshmia historike thuret me mjete letrare e stil tė lartė qė himnizon triumfin e lirisė njerėzore



Marin Barleti ėshtė figura mė e madhe e lėvizjes sė humanistėve shqiptarė tė shekullit XV-XVI.
Ai lindi rreth vitit 1460 nė Shkodėr. Fare i ri, mė 1478, mori pjesė me armė nė luftėn pėr mbrojtjen e qytetit tė lindjes nga rrethimi i forcave osmane.
Heroizmi i bashkatdhetarėve i mbeti nė sy e nė mendje, derisa e pėrjetėsoi nė veprat e tij historike kushtuar luftėtareve pėr tė mbrojtur atdheun " nga kujtimi i tė cilit, - shkruan ai, - tani pėrterihem si pėr mrekulli, por edhe pėr te cilin s'mund tė shkruj pa lot nė sy".
Rėnia e Shkodrės, qė ishte njė nga kalatė e fundit tė qėndresės shqiptare pas vdekjes sė Skėnderbeut, e detyroi Barletin, si shumė tė tjerė, tė mėrgonin ne Venedik.
Pėr ngjarjet tragjike qė jetoi ai shkroi veprėn historike Rrethimi i Shkodrės, botuar nė Venedik me 1504.
Por vepra qė i dha emėr Barletit nė kulturėn shqiptare dhe nė botė ishte "Historia e jetės dhe e bėmave tė Skėnderbeut", shkruar nė latinisht dhe botuar nė Romė rreth viteve 1508-1510.
Kjo vepėr nė kohėn e vet u ribotua tre herė nė latinisht, u pėrkthye nė shumė gjuhė europiane italisht, anglisht, gjermanisht, rusisht, frėngjisht, greqisht e deri nė japonisht dhe u bė burim i njė literature tė gjerė pėr heroin tonė kombėtar.



Fan S. Noli ka shkruar me tė drejtė se vepra e Barletit, "fitoi kėndonjės anembanė botės dhe e bėri tė pavdekshėm kujtimin e Skėnderbeut nė Evropė".
Popullariteti i madh qė gėzoi vepra shpjegohet me dy arsye:
e para lidhet me subjektin qė trajton, me figurėn e Skėnderbeut, e cila u bė e njohur dhe legjendare qysh nė kohėn e vet;
e dyta qėndron nė forcėn dhe bukurinė e stilit me tė cilin ajo ėshtė shkruar, njė stil qė tė rrėmben.

Historia e jetės dhe bėmave tė Skėnderbeut ėshtė, nė radhė tė parė, njė vepėr historike, por e shkruar nga njė dore mjeshtri. Stili i gjallė dhe elegant me tė cilin e ka shkruar Barleti, e bėjnė atė njė vepėr edhe me vlerė letrare. Kėto vlera qėndrojnė nė gjuhėn dhe figuracionin e pasur, nė mjeshtėrinė plastike tė vizatimit tė figurės sė Skėnderbeut, nė frymėn patetike dhe vrullin tronditės qė pėrshkon tregimin, si dhe nė bukurinė, gjeresinė dhe lehtėsinė e frazės.

Vepra e Barletit pėrshkruan historinė e luftėrave heroike tė shqiptarėve, tė udhėhequr nga Skėnderbeu, kundėr hordhive osmane. Atė e pėrshkon nga fillimi nė fund ndjenja atdhetare, kreanria e autorit pėr vetitė luftarake tė popullit tė vet, dashuria dhe adhurimi pėr heroin, qė i dha emrin njė epoke tė tėrė nė historinė e popullit shqiptar.
Vlera mė e ēmuar qė gjen Barleti te bashkatdhetarėt e vet, ėshtė dashuria pėr lirinė, pėr trojet amtare, vendosmėria pėr tė dhėnė edhe jetėn pėr mrojtjen e tyre.
"Kryeni detyrėn ndaj atdheut, pėr tė cilin asnjėherė nuk duhet kujtuar se ėshtė derdhur tepėr gjak, se ėshtė luftuar sa duhet, sepse dashuria pėr tė ia kalon ēdo dashurie tjetėr, shkruan Barleti"

Duke folur pėr qėndresėn shqiptare gjatė shek.XV, Barleti ka vėnė nė qėndėr tė veprės sė vet protagonistin dhe heroin e saj qėndror Gjergj Kastriotin. Kjo figurė ėshtė vizatuar me dashuri e ngjyra tė gjalla: ajo ėshtė dhėnė me tiparet qė ia njeh historia, pra gjithmonė nė frymėn e humanizmit dhe tė konceptit humanist pėr jetėn dhe luftėtarin e lirisė.

Barleti e jep Skėnderbeun si personifikim tė heroit qė mishėron forcen e njeriut, aftėsinė dhe bukurinė fizike e morale tė kėsaj krijese tė mrekullueshme, sipas botkuptimit humanist. Figura e tij del madhėshtore, si njė hero legjendar, simbol i ēlirimtarit dhe mbrojtės i lirisė, rpijės i njė populli luftėtar e trim, tė dashuruar deri nė dhimbje me trojet e veta dhe me lirinė.
Luftėtar i ashpėr dhe prijės me njė zemėr tė madhe, madhėshtor e legjendar - e tillė tė mbetet nė mendje figura e heroit, skalitur si me daltė nga pena e Baretit.

Barleti Historia e Skendėrbeut

ARQIPESHKVI PAL ENGJĖLLI

(1417 - 1470)

HUMANIST I SHQUAR SHQIPTAR DHE
BASHKĖPUNĖTOR I AFĖRT I SKĖNDERBEUT

Nė plejadėn e humanistėve tė shquar shqiptarė tė shekujve
XV, XVI, njė vend tė merituar ka Imzot PAL ANDREA
ENGJĖLLI nga familja e njohur e Engjėllorėve, dukė tė
Drishtit, familje e njohur patriote qė luajti njė rol me rėndėsi
nė mesjetėn shqiptare e sidomos nė periudhėn e Skėnderbeut.
Kjo familje me titull fisnikėrie kishte lidhje tė ngushta me
familjet kryesore princėrore shqiptare tė kohės.

Pal Engjėlli jetoi e veproi nė epokėn e Skėnderbeu si prelat
fetar e si humanist i pėrmendur dhe diplomat i shtetit tė
pėrqėndruar arbėresh tė kėsaj kohe. Pothuajse bashkėmoshatar
me Heroin Kombėtar, ai qe njėheri edhe mik i tij, siē
pohon disa herė Marin Barleti nė veprėn e njohur "De vita et
Gestis Scanderbeghi, Epirotarum Principis" Roma 1508 - 1510,
qe kėshilltar dhe diplomat i tij.
Pal Engjėlli lindi nė 1417 dhe vdiq rreth viteve 1469 - 1470.
Ai qe arqipeshkėv i Durrėsit.

Nė kryeveprėn e tij kushtuar Skėnderbeut, Marin Barleti
jep kėtė karakterizėm pėr Pal Engjėllin:
"Ky kryepeshkop qe epirot, nga kryeqyteti i Drishtit, bir i Andrea
Engjėllit pėr tė cilin folėm mė lart, burrė i pajisur me
mendje shumė tė lartė e me zotėsi tė rallė nė tė folur (nė gojtari),
me dituri si askush dhe i vaditur nė letėrsinė e shenjtė dhe nė
letėrsinė humane, si greke ashtu dhe latine, sidomos i shquar
pėr rreptėsi nė jetė e zakone... burrė qė Skėnderbeu e mbajti
mbi krye pėr maturinė e tij, kulturėn e pastėrtinė e jetės, burrė
qė e respektonin dhe e dėgjonin si ndonjė orakull tė gjithė
epirotėt dhe arbėrit..." (M. Barleti "Historia e Skėnderbeut"
T, 1964, fq. 395, 430)

Imzot Pal Engjėlli ėshtė i njohur sepse prej tij kemi tė shkruar
nė gjuhėn shqipe "Formulėn e Pagėzimit", tė parin dokument tė
gjuhės shqipe tė shkruar. Ėshtė viti 1462. Duke u gjurmuar nė
bibliotekėn Laurentiana tė Firencės, dijetari rumun Nikolae
Jorga e gjeti kėtė frazė nė gjuhėn shqipe dhe e botoi mė 1915
nė veprėn e tij "Notes et extraites pour servir ą l'histoire des
croissades au XV sičcle" (Bukuresht, 1915, f. 195).

Nė udhėzimet e porositė qė Pal Engjėlli, me cilėsinė e
kryepeshkopit tė Durrėsit, i jepte klerit tė dioqezės sė Lisit
nė Mat, ku shėrbente peshkop Andrea, ndėr 37 fletėt nė
pergamenė qė pėrmbante ky dokument nė gjuhėn latine
(formati i fletėve 20 x 14 cm), dijetari rumun gjeti dhe dy radhė
tė shkruara nė gjuhėn shqipe me alfabet latin: "Unte' paghesont peremnit
Atit et Birit et Spertit Senit". Kėto radhė janė shkruar
nė faqen 4 (nė krye) tė kėtij dorėshkrimi latin. Duke lexuar kėtė
raport tė Pal Engjėllit mėsojmė se ai si kryepeshkop kishte
mbledhur gjithė klerin e dioqezės sė Matit nė kishėn e Shėn
Trinisė, mė 8 nėntor 1462 dhe se atje ndėr udhėzime tė tjera i
jepte porosi klerit qė prindėrit nė mungesė tė priftėrinjve mund
t'i pagėzonin fėmijėt e tyre me kėtė formulė duke u hedhur pakėz
ujė mbi krye. Dihet se dioqezi i Matit varej nga Ipeshkvia e Durrėsit
dhe se nė Mat janė mbajtur nė atė kohė shumė kuvende kishtare. Formula e
shkruar nė shqip dhe e pėrdorur nė ritet fetare tė kohės tregon njė
shfaqje tė gjallė tė patrotizmit nga vetė Pal Engjėlli dha
nga vartėsit e tij. Jemi nė kohėn e luftrave fitimtare tė Skėnderbeut
kur heroi ynė kombėtar quhej nė dokumente "DOMINUS
ALBANIAE" - Zot i Arbėrit.

Nė Bibliotekėn Laurentiana tė Firencės ky raport i shkruar nga
dora e Pal Engjėllit nė 37 fletė, mban numrin e inventarit 1167
dhe ruhet si njė ndėr dokumentet e ēmuara tė kėsaj biblioteke
tė kohės sė Rilindjes Europiane.

Nė vitet 60-tė tė shekullit XV, Pal Engjėlli, si diplomat e
kėshilltar pėr punėt e jashtme i Skendėrbeut, qe aktivizuar
shumė. Ai e shoqėroi Skėnderbeun nė vizitėn katėrditore qė bėri
nė Raguzė (Dubrovnik) dhe nė Itali mė 1461.

Dihet historikisht se Republika e Raguzės pati marrėdhėnie tė
mira me Gjergj Kastriotin gjatė gjithė kohės qė Shqipėria kalonte provėn
e rėndė tė ballafaqimit luftarak me forcat e pushtuesve
osmanė. Nė Raguzė, fjalimeve mburrėse tė udhėheqėsve raguzanė
pėr Skėnderbeun dhe popullin e tij, Pal Engjėlli, siē na tregon
Marin Barleti, iu pėrgjigj paralelisht me njė oratori tė rrallė,
duke lavdėruar zhvillimin kėsaj republike dalmate, shkencėn humaniste
dhe artet qė atje kishin lulėzuar. Ndėr tė tjera nė
fjalimin e tij ai tha: "... Kėtu nė Raguzė lulėzojnė tė gjitha artet
e lira, filozofia, teologjia, shkenca e ligjeve dhe
disiplinat e tjera... Unė ju jap fjalėn e zotohem se pėr tė mirat
qė na keni bėrė, kujtimi juaj, emri juaj dhe i qytetit tuaj do tė
jenė pėrgjithmonė tė nderuar sa tė rrojė Epiri, do tė jenė
ngulitur thellė nė shpirt, nė mendjet dhe zemrat tona".
Vėrtetė se kjo pjesė e fjalimit tė Pal Engjėllit ėshtė krijim i
penės mjeshtėrore tė Marin Barletit, po dihet gjithashtu
mirė fort se nė farkėtimin e miqėsisė mes Raguzės dhe shtetit
tė Arbėrit, njė rol me rėndėsi ka luajtur Pal Engjėlli. Natyrisht
tė dy shtetet fshqinje ishin tė interesuara pėr njė bashkėpunim
nė luftrat mbrojtėse kundėr hordhive osmane. Dihet
gjithashtu se Pal Engjėlli qe njė humanist dhe konsiderata e tij
pėr lėvizjen humaniste pėrparimtare tė njerėzimit qe e madhe.

Imzot Pal Engjėlli, si diplomat, u pėrpoq tė afrojė shtetet e
interesuara nė aleancėn kundėrosmane. Shqipėrisė nė
atė kohė i interesonte tė kishte marrėveshje e aleanca me
Raguzėn, Hungarinė, Venedikun dhe me vende tė tjera. Nė kėtė
drejtim pėrpjekjet nuk munguan, e sidomos nga ana e Pal
Engjėllit. Autoritetin e tij fetar e shfrytėzoi plotėsisht nė dobi
tė atdheut. Kėshtu, si shoqėrues i Skėnderbeut nė vizitėn nė
Itali mė 1461, ai u tregua i shkathėt nė marrėveshje me mbretėrinė
e Napolit, me Papatin dhe nė takime me princėr tė tjerė.
Gjithashtu edhe Traktati i Gaeta - s ėshtė vepėr e Pal Engjėllit
(1461). Shteti i pėrqėndruar i Arbėrit nėn udhėheqjen e Skėnderbeut
kishte nevojė pėr ndihma materiale e morale, kishte
nevojė pėr aleatė nė luftėn e pabarabartė kundėr pushtuesve
osmanė qė derdheshin ēdo vit kundėr kėshtjellave tona me sulmet
e tyre tė tėrbuara.

Mė 1464, Pal Engjėlli, si i dėrguar i posaēėm i Skėnderbeut, kreu
njė mision diplomatik pranė kontit Sforza tė Milanos. Nė
letėrkredencialet e paraqitura shprehet qartė misioni i tij i
rėndėsishėm nė kėrkim tė njė aleance dhe tė ndihmave materiale.
Skėnderbeu, siē na e tregon dhe Fan Noli, kishte pasur
letėrkėmbim me kontin Sforza qė nė vitin 1461. Siē duket,
misioni diplomatik i Pal Engjėllit pati sukses fillimisht, po mė
vonė nuk dihet pėrse ndihma materiale pėr Shqipėrinė trime qe reduktuar.
Pikėrisht nė ditėt kur Pal Engjėlli ishte nė Milano, humanisti i shquar
italian, Franēesk Filelfo u drejtonte letra
princėrve italianė si dhe dogjės sė Venedikut, Kristofor Maurit,
nė tė cilat shpreh gjithė simpatinė dhe pėrkrahjen pėr luftėn e
drejtė qė bėnin shqiptarėt. Pėrmbajtja e letrave lė tė kuptohet se
Pal Engjėlli e ka takuar edhe Franēesk Filelfon, njėri me influencė
dhe humanist i pėrmendur. Nė letrat e tij Filelfo shkruan:
"Skėnderbeu ėshtė shpirtmadh dhe i stėrvitur nė mes tė turqve
qė nė moshė tė re... Pas tij janė shumė kalorės dhe kėmbėsorė shqiptarė
nga mė trimat. Midis gjithė kombėsive tė tjera ndėrmjet
Danubit e Adriatikut dhe kufijve tė Italisė, shqiptarėt qenė tė
vetmit qė u bėnė ballė turqve me trimėri tė madhe..."
Dhe mė poshtė: " Skėnderi pra, do tė ketė mundėsi tė japė njė kontribut
jo tė vogėl nė ēėshtjen tonė tė pėrbashkėt... Fuqive
tė tij do t'i vinė nė ndihmė dhe fuqitė ushtarake tė Kontit Sforza,
tė kėtij princi trim e tė pėrmendur..."

Pal Engjėlli diti tė mbrojė drejt ēėshtjen shqiptare dhe tė bėjė
pėrkrahės edhe nė principata tė tjera tė Italisė. Nuk duhet tė na
habisė fakti qė njė kryepeshkop luan kaq mirė rolin e njė diplomati.
Nė Mesjetė, klerikė, shkencėtarė, shkrimtarė kryenin kėto detyra
duke pėrfituar nga prestigji qė gėzonin, gojėtaria dhe menēuria.
Kėshtu, nė Mesjetė edhe Dante e Bokaēio qenė ambasadorė, po
ashtu si matematikani e stronomi shqiptar, Gjon Gazulli,
presbiter, (prift i nderuar) qe pėr disa vite sherbeu si i dėrguar i
posaēėm i Skėnderbeut nė Republikėn e Raguzės, radhazi me
vėllezėrit e tij Pali dhe Andrea. Nė dokumentet e kohės: "Johannes
Gini Gazulo, artium doctor, astronomus praeclarissimus (Gjon
Gjin Gazulli, doktor i shkencave dhe astronom shumė i ēmuar)
qe edhe profesor i Universitetit Al'Bo' tė Padovės.

Pal Engjėlli qe diplomat i Skėnderbeut edhe nė marrėdhėniet
komplekse e tė vėshtira me Republikėn e Venedikut. Kėtė e
dėshmon edhe njė marrėveshje e datės 13 shtator 1465, nė tė
cilėn Pal Engjėlli nėnshkruan "nė emėr tė madhnueshmit
Skėnderbe" si dhe konsultimet e shpeshta e tė herėpashershme
qė bėri Skėnderbeu me tė lidhur me marrėdhėniet me Venedikun.

Duke punuar me ngulm, menēuri e atdhetarizėm pėr njė
politkė tė jashtme sa mė aktive nė dobi tė ēėshtjes kombėtare,
Pal Engjėlli nuk harron asnjė ēast se burimi kryesor i forcės
shqiptare qėndronte nė bashkimin e popullit tė tė gjitha
krahinave nėn udhėheqjen e Skėnderbeut, nėn njė komandė
tė vetme e tė drejtė. Prandaj nė fjalimet e tij para popullit ai
mburri kurdoherė kėtė figurė kryesore tė qėndresės shqiptare.
Nė njė nga fjalimet e tij para luftėtarėve shqiptarė, sipas Marin
Barletit, Pal Engjėlli mė 1641 tha kėto fjalė pėr kryetrimin
e atdheut tonė:

"Fatbardha dhe fort tė lumtura janė ato republika, mbretėri e
shtete, qė qeverisen nga njerėzit mė tė mirė dhe mė tė ditur...
Nė kohėn e sotme ne e shohim qartė si drita, se kėtė fat e kanė
pasur Arbėrit tanė, tė cilėt qeverisen nga Skėnderbeu, i vetmi
princ aq i ditur, aq i mirė dhe kapidan i pathyeshėm..." Kėto
fjalė tregojnė konsideratėn e lartė tė Pal Engjėllit pėr
Skėnderbeun. Ata ngjallėn besimin e krenarinė e popullit
pėr kėtė figurė politike e ushtarake, pėr kėtė njeri me virtyte
tė larta, simbol i popullit tė vet.

Me autoritetin e tij kishtar Pal Engjėlli u pėrpoq tė realizojė
dhe bashkimin e koherencėn mes princėrve shqiptarė nėn
udhėheqjen e Skėnderbeut. Njė vepėr e mirė e tij ėshtė sidomos
ajo qė, me pėrpjekje e maturi, mė 1459 pajtoi mes
tyre princėrit dukagjinė me Skėnderbeun, duke shmangur
njė pėrēarje mes rradhėve tė shqiptarėve apo njė gjakderdhje
tė kotė.
Nuk ka dyshim se nė politikėn e jashtme tė shtetit arbėr,
nė shekullin XV, njė rol tė rėndėsishėm ka luajtur Imzot Pal
Engjėlli si njė i ditur, i kulturuar dhe i besuar i Skėnderbeut,
si prelat kishtar qė me autoritetin e prestigjin e tij ndikoi me
atdhetarizėm nė ngjarjet e kohės.
Ai ėshtė figura e diplomacisė shqiptare sė kėsaj periudhe qė
shėnoi njė epokė dhe diplomati i parė shqiptar qė njohim
deri tani.
Pal Engjėlli, si figurė historike, atdhetare e humaniste i
atribuohet dhe njė meritė tjetėr. Mendohet se ai ėshtė autori
i njė historie tė Skėnderbeut nė gjuhėn latine e botuar nė
Venedik mė 2 prill 1480, pra gati 30 vjet para veprės sė Marin
Barletit. Pėr herė tė parė dhe i vetmi qė e shfrytėzoi kėtė vepėr
ėshtė historiani italian G. Biemmi i cili botoi mė 1742 nė
Breshia (Brescia) "Istoria di Giorgio Scander'begh". Ai pohon
se historinė e Skėnderbeut tė vitit 1480 e gjeti nė njė
bibliotekė dhe e shfrytėzoi gjėrėsisht pėr veprėn e tij, ashtu
si dhe vepra tė tjera, si atė tė Barletit dhe tė shumė autorėve tė
huaj mbi Skėnderbeun. Vetė Biemmi na e jep titullin e kėsaj vepre,
titull tė cilin e gjeti nė fund tė librit, meqenėse fletėt e
para qenė tė grisura: eksplicit Historia Scanderbeghi, EDITA PER QUONAM
ALBANENSES..." (Kėtu merr fund Historia e Skėnderbeut, botuar prej njė
shqiptari...) Meqenėse autori mbeti
anonim, Biemmi e quajti "Antivarino" apo nė gjuhėn shqipe
"Tivaresi". Biemmi na thotė edhe se Tivaresi e shkroi
historinė e Skėnderbeut edhe mbi bazėn e dėshmive tė vėllait
tė tij, i cili shėrbeu si oficer nė gardėn e Skėndebeut. Duke
marrė parasysh kėto tė dhėna si dhe tė tjera, historiani ynė i
njohur Fan Noli, me tė drejtė mendon se ky autor anonim nuk
ka kush tė jetė tjetėr veēse Pal Engjėlli. Historiani gjerman
Franz Babinger e ndonjė tjetėr, pa u thelluar, e kanė menduar historinė
e Skėnderbeut tė vitit 1480 njė shpikje tė Biemmit, po
kjo kundėrshtohet me tė drejtė se kjo histori ka tė dhėna e
datime mė tepėr se ajo e Barletit dhe se mė vonė kėto tė dhėna
janė vėrtetuar nga dokumentacioni, se kjo histori ėshtė njė
burim i pavarur, se ajo ėshtė mė realiste e me njė vėshtrim mė
kritik se veprat e tjera dhe sė fundi, njė gjė tė tillė Biemmi nuk
kishte arsye tė bėnte. Duke arsyetuar mbi kėtė ēėshtje,
domethėnė mbi autorėsinė e veprės dhe mbi veprėn, Fan Noli bie nė
konkluzion e arsyetuar se kjo vepėr ėshtė shkruar nga
Pal Engjėlli, sepse prej njė njeriu tė ditur si ky mund tė pritej
njė vepėr e tillė, se Engjėllorėt vėrtetė kanė qėndruar nė Drisht,
po nė zotėrimin e tyre ka qėnė Tivari dhe se Pal Engjėlli,
kryepeshkopi i Durrėsit, kishte vėrtetė njė vėlla tė tij, Pjetėr
Engjėllin, oficer tė gardės sė Skėnderbeut dhe pikėrisht ai duhet
t'i ketė shėrbyer me tė dhėna tė sakta pėr luftimet kundėrosmane
e ngjarje tė tjera nga balli i pėrgatitjeve pėr luftė. Mė nė fund, duhet
tė themi se Pal Engjėlli, dhe i vėllai Pjetėr Engjėlli, vdiqėn nė
mėrgim, nė Itali dhe vepra ka mundėsi tė jetė shkruar nė
periudhėn e mergimit dhe tė jetė botuar nė Venedik, pikėrisht
aty ku bashkėvėllazėria shqiptare (Confraternitą albanese) e
asaj periudhe kishte krijuar njė vatėr tė kulturės shqiptare. Tė
kujtojmė Barletin, Biēikemin, Karpaēin e viganė tė tjerė tė
mendimit e tė artit humanist shqiptar dhe tė Rilindjes
europiane. Dy studiues tė huaj, tė mirėinformuar, tė kėsaj
periudhe e qė kanė shkruar vepra me vlerė si, Johann
Fallmerayer dhe Hof (Hoph), kanė pohuar se Lukari, analist
i mirėnjohur raguzan, nė veprėn e tij "Analet e Raguzės",
shprehet qartė se kryepeshkopi i Durrėsit ka lėnė njė vepėr
tė shkruar pėr Skėnderbeun. Ėshtė fakt se Pal Engjėlli
ka vdekur mė 1469 dhe se vepra mbi historinė e Skėnderbeut
u shtyp mė 1480, po kjo nuk pėrjashton mundėsinė qė
dorėshkrimi i tij tė jetė botuar si vepėr postume (pas vdekjes).
Pikėpyetja kryesore mbetet te vepra e Tivarasit (apo
Pal Engjėllit), qė nuk ėshtė gjetur deri sot. Nė kohėn kur u botua
kjo vepėr shtypshkrimi nė Venedik, po dhe nė mbarė botėn, ishte
nė hapat e para. Kjo nuk ėshtė e para vepėr incunabula (kėshtu
quhen veprat e botuara nga fillimi i shtypshkrimit e deri nė 1500)
qė ka humbur. Sidoqoftė ne mbėshtetemi tek studimet e thelluara
tė Fan Nolit dhe shpresojmė tė vėrtetohet njė ditė vepra dhe
autori.
Tė gjithė janė tė mendimit se prej Imzot Pal Engjėllit pritej njė
vepėr e tillė pėr Motin e Madh shqiptar dhe kryetrimin e arbėrve,
Skėnderbeun, sepse ai qe njė ndėr bashkėpunėtorėt e afėrt tė
heroit, mik, shok e bashkėmoshatar me te. Ai mė mirė se asnjė
bashkėkohės i tij, me erudicionin, me atdhetarizmin, me idetė humaniste,
mund tė shkruante kėtė vepėr nė kujtim tė atyre
ngjarjeve tė mėdha qė pėrjetoi Arbėria, njė vepėr pėr brezat qė
do vinin.

Autor i dokumentit tė parė tė shkuar nė gjuhėn shqipe,
diplomat, atdhetar, humanist i njohur, Imzot Pal Engjėlli
si bashkėpunėtor e bashkėluftėtar i Skėnderbeut pėr ēėshtjen
shqiptare ka njė vend tė merituar nė historinė religjoze e
kulturore tė atdheut.
Imzot Pal Engjėlli ka luajtur njė rol tė rėndėsishėm nė
marrėdhėniet e Shqipėrisė sė kohės sė Skėnderbeut me Papatin,
dhe konkretisht me Papėt, Nicola V (1447 - 1453) humanist i pėrmendur,
Kalisti III (1453 - 1458), Pio II (1458 - 1464) dhe
Paolo II (1464 - 1471), gjatė pontifikateve tė tyre.

Enea Silvio Piccolimini, humanist i shquar qė mė vonė u bė
Papė, e ēmoi shumė humanistin Pal Engjėlli si prelat fetar dhe humanist.
Dihet historikisht se ky Papė (Pio II) qe nisur pėr
Shqipėri pėr t'i ardhur nė ndihmė Skėnderbeut dhe kishte
ndėrmend tė kurorėzonte Heroin Kombėtar mbret tė Shqipėrisė.
Por dihet se Papa Pio II, gjatė rrugės pėr nė Shqipėri, vdiq nė
Ankonė mė 15 gusht 1464.

Bibliografia

1. M. Barleti. "Historia e Skėndėrbeut", Tiranė, 1964 (pėrkth.
prof. Stefan Prifti) fq. 395, 396, 397, 430, 467.

2. N. Jorga. "Notes et extraites per servir ą l'histoire des
croissades au XV sičcle", Bukuresht, 1915, fq. 195.

3. Fan S. Noli "Historia e Skėnderbeut", Tiranė, 1967, fq. 245,
251, 270, 120, 159, 170; George Castrioti Scanderbeg (1405-1468)
by Bishop Fan Stylian Noli Ph.D., International Universities Press,
New York, 1947.

4. Giammaria Biemmi. "Istoria di Giorgio Castrioto
Scanderbegh, Brescia, Giam. Battista Bissimo, 1742
(Biblioteka e Muzeut Shkodėr).

5. M. Barlezio "De vita et Gestis Scanderbeghi Principes,
Romae 1508 - 1510. (Biblioteka e Universitetit Shkodėr).

(Shėnim i autorit: Nė librin tim "Kontribut shqiptar nė
Rilindjen Europiane" Tiranė 1980, mungojnė humanistėt
Imzot Pal Engjėlli dhe prifti nga Drishti Dhimiter Frangu,
historian i Skenderbeut. Me botimet qė po i bėn "Phoenix"
kėtyre dy figurave, plotėsohet
edhe kuadri i kėsaj trajtese).