azurro
Anëtar Aktiv
Regjistruar: 21/01/2004
Vendbanimi: Canada
Mesazhe: 280
|
Pse me me shpallen armik te popullit
Me poshte po sjell nje shkrim te Vangjush Gambetes ku tregon vuajtjet e tije nen regjimin komunist. Pasi kam lexuar edhe gjera te tjera nga ky intelektual i persekutuar mendova se do te ishte interesante edhe per ju shkrimi i me poshtem ku nxjerr lakuriqsine e atij sistemi.
Shkrimi eshte pak i gjat por je vlen qe ta lexosh.
Pse më shpallën armik të popullit”
Rrëfimi: “Trimat i korri lufta, ndërsa pas çlirimit diktatura i futi njerëzve lepurin në bark”
Autori i Lajmit: Vangjush Gambeta
Dola nga zyra dhe u drejtova për në klinikën dentare, ngjitur me klubin e gazetarëve. Që kur isha nisur për të vajtur në mbledhje i thashë sime shoqeje, që të më priste pikërisht aty, jo në klubin e gazetarëve, ku e linim shpesh takimin.
-Jo! Në klubin e gazetarëve jo!
-Pse?
-Që nga mbledhja e parë të gjithë i shmangen takimit me mua në vende ku ka njerëz të tjerë. Askush nuk i ka qejf dëshmitarët. Dha kanë të drejtë, se dëmtojnë veten dhe mua: “Pse e takove?”, “Ç’i the?”, “Ç’të tha?” Fillon të veprojë mekanizmi i vigjilencës për të “zbuluar” armiqtë.
Në korridorin e klinikës po më priste ime shoqe. Takimin e kishim lënë për në orën 12. Unë mendova se mbledhja e fundit e organizatës, ku do të merrej vendimi, nuk kish pse të zgjatej më tepër se dy orë. Por ajo kishte plot një orë që po më priste aty. Se edhe ajo e dinte që mbledhjet e partisë, sidomos kur ishte fjala për të “zbërthyer” ndonjë “armik”, dihej se kur fillonin, por nuk dihej se kur mbaronin. Një orë ecejak nëpër korridor. U ul dhe u ngrit disa herë në stolin buzë murit. Mirë që në atë turmë pacientësh nuk i doli ndonjë i njohur. Ç’do t’i thoshte? Ç’po priste? Unë e kisha porositur: “Asnjë bisedë! Me asnjeri, po të pyeti gjë për mua.” Por, në fund të fundit, ç’rëndësi kishte kjo, kur ajo priste me ankth përfundimin e mbledhjes? Do t’i thoshte çdo të njohuri, po ta pyeste, se një dhimbje e tmerrshme e dhëmballës e kishte lënë tërë natën pa gjumë. Kushdo do ta besonte, kur ta shihte të zverdhur në fytyrë, çehreprishur, shikimhumbur. Kushdo, me përjashtim të gazetarëve që e dinin se në zyrën përballë po e “zbërthenin” të shoqin me pyetjet: Kur? Ku? Me cilin shoqërohesh? Ç’të ka thënë Filani? Po ti ç’i the? Dhe edhe me ndonjë thirrje të tillë: “Folë, Vangjush, hapju Partisë, tregohu i sinqertë, Partia është zemërgjerë, do të të ndihmojë, nëqoftëse edhe ti do ta ndihmosh Partinë për të zbuluar më tej veprimtarinë e këtyre armiqve të Partisë dhe të popullit!” Dhe të gjithë duhet të diskutojnë, të demaskojnë armikun. Përndryshe e fute veten në listën e të dyshuarve, që u vjen keq për armikun. Unë e di se shumica e diskutantëve ndjejnë dhe mendojnë ndryshe. Por kjo s’ka rëndësi. Për të gjykuar diskutimet e shokëve unë u përpoqa të kujtoja se si kisha diskutuar unë vetë, kur në mbledhjet e organizatës kemi “zbërthyer” dhe dënuar të tjerë. Dhe me gjithë zemër i fala gjyhnaqarët e mij…
Jeta jonë qënka një shfaqje teatrale pa spektatorë. Të gjithë jemi aktorë, kemi një rol të caktuar nga partia. Kujdes, se mos të të shpëtojë ndonjë fjalë që nuk përputhet me rolin e caktuar! Përndryshe e hëngre! S’ka më trimëri. Trimat i korri lufta kundër pushtuesit. Pas çlirimit diktatura na futi lepurin në bark.
“Më në fund!”, mendoi ajo kur më pa që mezi po ngjitesha në shkallë. M’u afrua.
-E?..
E kapa për krahu, a thua se doja ta mbaja mos rrëzohej kur të dëgjonte gjëmën, dhe i thashë me një zë që e dëgjuam vetën ne të dy:
-Mbahu, zemër! Që sot e tutje ti je gruaja e një elementi antiparti.
Rrufe! Por një rrufe që nuk ishte e papritur, se kishte kohë që ishte turbulluar moti. Me gjëmime e bubullima dhe me goditjet t rrufeve njerëzit ishin mësuar. Shumëkush priste radhën që të binte rrufeja në shtëpinë e tij.
Nga mendja dhe zemra e saj u fshi përnjëheresh çdo mendim e ndjenjë, me përjashtim vetëm të një mendimi dhe të një ndjenje: “Si do t’i vejë filli shpirtit të mamit, Artanit 13-vjeçar?” Kurrë nëna nuk mendon për vete, kur i kanoset rreziku fëmijës së vet.
-Po tani?
-S’e di! Unë di vetëm një gjë, që titulli “element antiparti” është parathënie ose e burgut, ose e internimit.
-T’u thaftë goja! Si t’i thotë goja këto fjalë?
- Më është tharrë prej kohësh. A e di ç’është trimëria, Leti? Nuk të kujtohet si na e ka shpjeguar Lim Keta në Durrës? Trimëri është që edhe në situatën më të vështirë të mos e humbësh torruan, por ta mbledhës veten! Tani të shko në shtëpi. Unë do të vij pak më vonë. Merre edhe djalin brenda. Mos e lerë në oborr me shokë. Dhe mos folë me njeri, për asgjë.
-Përcillmë mua. Nuk shkoj dot vetëm. Po më dridhen këmbët.
E përcolla deri në hyrje të pallatit, pa hyrë në oborr, që në këtë orë është i mbushur me fëmijë.
-Mos u vono, nuk rri dot vetëm në shtëpi.
Unë kisha shumë nevojë të isha vetëm për një copë kohë, të mendoja: ç’do të ndodhte më tej? Vetëkuptohet, se unë nuk mund të punoja më si gazetar, dhe aq më pak në “Zërin e Popullit. Më thanë të prisja në shtëpi njoftimin se ku do të punoja.
Fillova një shëtitje, duke ecur ashtu kot, pa adresë, ku më shpinin këmbët. Nuk doja të takoja ndonjë të njohur. Ç’t’i thosha? A mund t’ia qaja hallin tim? Po t’ia them, si do të reagojë? Gjatë njëzet vjetëve të punës në gazetë unë kisha njohur shumë njerëz, edhe ëngjëllin, edhe djallin. Por ç’ka më shumë në këtë botë, ënjgjej apo djaj? Tani, me “statusin” tim si “element antiparti” do t’i kuptoj më mirë, do të di t’i dalloj.
E ndjeva veten të lodhur. Pastaj mendova: “Jo, kjo nuk është lodhje, kjo është frikë, frikë për të ardhmen. E kuptova se kisha nevojë për një kafé që të mblidhja veten. Dhe ja, në rrugën e Barrikadave, karshi restorantit “Peshku” është një bufe. Hyra. I thashë bufetieres: “Më bëj një dopio-kafe”. Ajo më pa e habitur. Por e bëri, madje shumë të mirë, në një filxhan çaji. Ajo, mesa duket, e kuptoj shqetësimin tim, duke më parë me vëmendje. Pastaj hoqi sytë mënjanë dhe tha me zë të ulët: “Halle-halle kjo botë”. Pastaj mbushi një gotë konjak dhe ma vuri në banak, afër filxhanit të kafesë.
-Më fal, shoqe, po unë porosita vetëm kafe!
- Konjakun e ke nga ai shoku atje, - dhe më tregoi me dorë një burrë që po pinte në fund të banakut.
Ishte miku i një kolegut tim. Punonte në NTLUS. E kisha takuar disa herë. Kur binte fjala për punët e ndërmarrjes ai shpesh e fuste si pykë frazën “… se kështu na ka mësuar Partia”. Mendonte se kështu duhet folur me gazetarët e “Zërit të Popullit”.
Sytë tona u ballafaquan. Ai më përshëndeti me një lëvizje të kokës, por nuk m’u afrua, siç do të bënte, pa dyshim, një ditë më parë, kur nuk e dinte se ç’më kishte ndodhur. E mori gotën te banaku, e afroi te buzët dhe, pa m’i shqitur sytë, tundi kokën dhe dorën e majtë, sikur donte të më uronte:”Shëndet dhe durim!” dhe e rrëkëlleu me fund. Pastaj bëri disa hapa, por ndali dy pëllëmbë larg meje, dhe iu drejtua banakieres për të paguar. Pa i hequr sytë nga banakierja, ai tha: “I kam dëgjuar të gjitha. Po ç’patën me ty xhanëm? Durim, se me sa po dëgjojmë… Me kaq qoftë… se ka edhe më keq…
-Si? Si the? Çfarë s’të pëlqeu? Ç’ka më keq? - iu hakërrua banakierja. Ajo mendoi se ato fjalë iu drejtuan asaj dhe ia përplasi kusurin me inat në banak.
-Jo, jo! Asgjë, s’e kam me ty, fola me vete, ashtu kot! – dhe doli me nxitim nga lokali.
-Po ky ç’pati? Kush është ky mo shok? E njeh ti? – m’u drejtua mua bufetierja.
-Jo! Sot e njojta. – Dhe me të vërtet atë ditë e njojta mirë.
Ai e lojti bukur rolin, në mënyrë që dy klientët e tjerë që ishin në lokal të mos mendonin se kishte biseduar me mua. Por këtë herë ai nuk veproi “ashtu siç na ka mësuar partia”.
Kjo jeta jonë qënka një teatër pa spektatorë, të gjithë janë aktorë, të gjithë përdorin maska për të fshehur ndjenjat dhe mendimet e tyre. Ideator, skenarist, regjizor dhe operator është i njëjti njeri, Enver Hoxha.
Mos po e tepëroj, nga që jam i shqetësuar? I shqetësuar? Jo! Më tepër jam i revoltuar. Qendrimi i të njojturve ndaj meje tani e tutje do të jetë i hapur, pa maskë, “pro” ose “kundër”. Diskutimet në mbledhjet e fundit më zhgënjyen për disa që i konsideroja shokë, por më zbuluan disa të tjerë, që nuk i kisha vlerësuar më parë. Të parët, për të fituar pikë në sytë e të deleguarit të Komitetit të Partisë, më shanë mbarë e prapë; të dytët i zgjidhnin me kujdes fjalët për të më rënduar sa më pak, por nuk ua mbante të mbronin argumentat e mia. Tani e kuptova se njeriu nuk qënka ose ëngjëll, ose djall, ose i bardhë, ose i zi. Ndërmjet këtyre dy ngjyrave ka shumë nuanca.
Përse më parë mendoja se ky burrë është një kalë karroce me targë “PPSH”? Por ndoshta shumë të tjerë kështu më kanë vlerësuar edhe mua?
“Ktheu në shtëpi! – urdhërova veten. – Ç’po bëjnë tani Violeta me Artanin?”
Në oborrin e pallatit djemtë po luanin me top. Më duhej të kaloja rreth njëzet metra përmes oborrit për të hyrë në apartamentin tim. Djemtë sa më panë ndaluan lojën dhe më shoqëruan me shikimin e tyre fëminor, por të heshtur.
“Po këta ç’kanë? Pse ngelën si të ngrirë?”. Por shpejt e kuptova se në familjet e tyre emri im ato ditë ishte lakuar në të gjitha rasat.
Sa i rashë ziles së apartamentit tim, përnjëheresh u hap dera e apartamentit përballë. U hap pak, aq sa nxorri kokën Sokrati dhe, si pa që në shkallë nuk kishte njeri tjetër, më tha:
-Vangjush! Kur të të thërrasin në Komietin e Partisë mos thuaj asnjë fjalë më tepër nga ç’ke thënë në organizatën bazë, se të trullosin me aq shumë pyetje, sa të bëjnë që të bindesh se ti ia ke prerë ujin fshatit. Më kuptove? Kaq! – dhe e mbylli derën, me kujdes, pa zhurmë.
(Vijon)
Thashë me vete: “Faleminderit, por këtë unë e di vetë”.
Në çast e hapi derën Violeta.
-Mezi qetësova djalim, - më tha, - po qante. – por edhe Violeta nuk m’i fshehu dot sytë e saj të përlotur. – Tani është ulur përpara televizorit, le të humbë mendjen me ndonjë film.
U ulëm në minder. Heshtje, heshtje, dhe përsëri heshtje.
-Po fole një fjalë, - më tha Violeta.
-Ç’të them? As vetë s’po kuptoj gjë. As jam në gjendje të mendoj.
-Ndoshta nesër në Komitetin e Rajonit…
-Për raste të tilla nuk vendos Komiteti i Rajonit. Vendosin më lart. Këtij rrebeshi nuk i shpëtojmë dot. Mblidhe veten. Bëju e fortë, qetësou.
-Qetësizeza. Unë mendoj vetëm për djalin.
-Kurse unë mendoj për ty dhe për djalin.
-Bëji një letër ndonjë të madhi. Ankohu.
-Është e kotë. Në kushte të tilla, kur njerëzit dënohen jo në bazë të fakteve, por në bazë të dyshimeve dhe hamendjeve, ankesa të tilla as që shqyrtohen. Dënimet vendosen para se të bëhet gjyqi. Nëqoftëse faktet mungojnë, nuk është vështirë që ato të trillohen. Kjo do të ndodhë edhe me mua, kur të më “zbërthejnë” në Komitetin e Rajonit.
-Po ç’të bëjmë atëhere?
-Ah, po. Diçka duhet të bëjmë. E di si është puna? S’është çudi që të na kontrollojnë edhe shtëpinë. Unë duhet të shoh raftin e librave dhe sirterin tim, mos ka gjë që duhet zhdukur. Ka gjëra që duhen djegur. A s’më bën një kafe të fortë? Unë po kontrolloj andej.
Kalova në dhomën tjetër. U ula në një karrige përballë raftit të librave. Vendosa bërrylat mbi gjunjë dhe u përkula pak, që koka të mbëshetej mbi pëllëmbët e duarve. Doja të mendohesha: çfarë duhet pastruar? Ndonjë libër italisht, se mos më akuzojnë për ndikime të kulturës borgjeze, ndonjë libër rusisht, se mos më akuzojnë për nostalgji ndaj rusëve. Por nuk përqendrohesha dot. Më vërtiteshin në kokë fraza të palidhura njëra me tjetrën: “Librat ekonomike janë të zanatit, s’prishin punë”,  o kujt i duhet kjo kasaphanë?”, “Edhe pllakat e gramafonit duhen parë, se mos ka ndonjë këngë ruse”. Si tha ai? “Nuk e shikoni si pi përgjigjet: po, jo, po, jo. Nuk do t’i hapet partisë, nuk është i sinqertë”. “Unë armik i popullit?!”
Zgjodha disa libra, disa fotografi e blloqe shënimesh. Duhen djegur. Theva disa pllaka gramafoni. I thashë gruas: “Unë po dal t’i hedh këto në oborr, në kazanin e plehrave. Ti ndize zjarrin në sobë”. Do të djeg libra? Do të bëja një krim për herë të parë në jetën time: do të digjja libra. M’u kujtua Biblioteka e Aleksandrisë, prandaj e quajta krim. “Ç’e do Volterin, kur ke ‘Lufta ime’ të Hitlerit?”. “Pse vete në bobliotekë dhe lexon libra të huaj? S’të mjaftojnë materialet e partisë dhe veprat e shokut Enver?”
Hyri Violeta.
-E, mbarove? – më pyeti. – Kafen e ke gati. Ajde, se po mërzitet djali vetëm.
Kalova në kuzhinë. U ula në minder afër Artanit.
-E pe filmin? – e pyeta.
-E pashë.
-I bukur ishte?
-Nuk e kuptova. S’e kishe mendjen te filmi.
-Po ku e kishe?
Heshtje. Heshtje e gjatë. Heshtje që vret, kur zemra rreh e çrregullt. Heshtjen e prishi Artani.
-Babi, pse je i inatosur ti këto ditë? Se ç’ke një gjë ti, që s’ma thua mua. Por mua më thanë shokët…
-Ç’të thanë shokët?
-Ata s’më thanë gjë, vetëm më pyesnin “Ç’ka bërë babi yt? Ç’do t’i bëjnë babit tënd?” Ti mua s,ë ke treguar gjë. Si t’u them nesër?
U ngashërreva. U kollita fort, me pahir, si shkak për të dalë në banjë, për të shpëlarë sytë, që nuk i përmbajtën dot lotët. Pas pak u ktheva i qetë. Jo, jo i qetë, por pak më i qetë.
-Artan, sonte kemi një punë. Gjithë ato libra që kemi s’kemi ku i vemë. Disa prej tyre janë kot, s’na duhen fare, ajde t’i djegim. Ti e ke qejf flakën në sobë. Dhe nesër do të bisedojmë për çdo gjë.
-Për çdo gjë?
-Po.
Artani heshti. Rrinte si i ngrirë, Arturi që nuk rri dot dy minuta pa folur e pa lëvizur.
U çova, edhe Artani pas meje. Nga dhoma tjetër i sollëm në kuzhinë ato sendet “armiqësore” që duheshin djegur.
Violeta më tha me gjysmë zëri:
-Të ndezim zjarr në mes të verës? Mos shohë njeri tymin dhe dritat e ndezura në apartamentin tonë në orën një të natës…
-Oxhaku ynë është në mes të taracës dhe nata është pa hënë, asgjë nuk duket.
Përpara derës së hapur të sobës u ulëm të tre në divan. Në mes Artani. Filloi djegja. Librat shqyheshin, “zbërtheheshin”, që të digjeshin më mirë e më shpejt.
Heshtje, heshtje e zymtë. Të tre shihnim flakën nga dera e hapur e sobës, që përpinte fletë të mbushura me ngjarje, mendime, ndjenja.
Heshtjen e prishi përsëri Artani:
-Po edhe këtë babi?
Artani mbante në dorë një libër përrallash italisht, që e mbante si gjë të shtrenjtë. “Godete fanciulli” ishte titulli i librit dhe kishte ashumë ilustrime të bukura.
Disa vite më parë mund të shihje në Tiranë kanalet televizive italiane nëpërmjet repertitorit të Dajtit dhe Artani i qepej ekranit me orë të tëra për të mësuar italishten. “Godete fanciulli” ishte libri i parë italisht që ai kishte lexuar. “Godete fanciulli” ishte për të abetarja e italishtes. Abetarja është gjithnjë e dashur.
-Edhe këtë babi?
-Po ç’e do, mor bir, ti këtë e ke lexuar njëqind herë.
Artanit iu drodh buza e poshtme dhe i shpëtuan lotët. Unë e kuptova se Artani ndjehu një gërvishtje në zemër.
-Babi, po ta kishe kalin e Xhanpaolos a do ta digjje sonte?
Kjo nuk ishte një frazë e thënë kot, nuk ishte një pyetje. Kjo ishte një shuplakë që më dha im bir.
Unë i kisha treguar Artanit se kur isha i vogël, gjashtë a shtatëvjeçar, kisha një shok të ngushtë, Paolon. Një inxhinier italian, Bonfiliori e quanin, kishte ardhur me gjithë familje në Korçë, i thirrur nga një shoqëri, si specialist bonifikimi. Ata kishin zënë me qira një shtëpi, karshi shtëpisë ku banonte familja ime. Zonja e Bonfiliorit u miqësua me t’imë, kurse unë u bëra shok me djalin e tyre, bashkëmoshatarin tim Paolo. Por aty nga viti 1937 a 1938 Bonfiliori u largua nga Shqipëria. Paolo më la si kujtim një pjatëzë argjendi, me emrin e tij të ……………
Edhe “Godete fanciulli” më mbeti mua. Por një vit më parë, në oborrin e shtëpisë sime Paolo solli kalin e tij lëkundës, që ishte lodra jonë më e dashur. Një natë unë e harrova kaluçin në oborr, dhe një shi rrebesh, siç ndodh nganjëherë në verë, e prishi kalin e bukur prej kartoni të presuar. Dhe unë qava, siç qau Artani, kur flaka përpiu librin “Godete fanciulli”.
-Po ta kishe sot kaluçin e Paolos…
Kjo ishte një shuplakë për mua. M’u duk sikur im bir më tha: “Frikacak!” Artani nuk ishte frikacak, jo se ishte trim, por se nuk e njihte frikën, ishte i vogël, lindur dhe rritur jo në ato mjedise, ku bashkëmoshatarët e tij i kishin mësuar fjalët “burg” dhe “internim” që kur pinin gjirin e nënës.
Kishin kaluar rreth dyzet vjet, që kur ai rrebesh i mallkaur kishte prishur kaluçin e bukur. Pastaj filloi lufta. Pastaj erdhi paqja. Por çfarë paqeje? Kush kish guxim të përpiqej të lidhej me shokune dashur të fëmijërisë, kur ky shok ishte i huaj?
Të biesh në luftë i goditur në kraharor është trimëri, por të biesh kot, nën akuzën fantastike se “ti e edukon djalin me libra të huaj, se ke lakra në kokë”, ose, edhe më keq, “U vërtetua se i akuzuari ka qënë agjent i SIM-it, lufta ia ndërpreu veprimtarinë e tij kriminale dhe pas lufte ai u përpoq të rivendoste lidhjet e tij të vjetra”. Fraza të tilla, të përdorura në sa e sa gjyqe, i kishin bërë njerëzit më të mençur. Dhe unë nuk isha budalla që të mos kisha frikë…
Duke menduar këto, vura re se zjarri ishte tulatur, librat “armiqësore” ishin djegur.
-Po Artani ku vajti? – pyeta, kur nuk e pashë djalin pranë.
-Në dhomëm matanë është, më tha Violeta.
Në çast Artani hyri në kuzhinë. Në dorën e majtë ai mbante pjatëzën e argjendtë dhe në të djathtë një goshdë.
-Po këtë, babi, ta gërvisht, që të mos lexohet emri?
Artani ishte burrëruar brenda disa ditëve. E kuptova se nuk ishte më nevoja që të nesërmen të bisedoja me t’im bir “për çdo gjë”, siç i premtova.
-Gërvishte bir! – i thashë, dhe ndjeva një gërvishtje të thellë në zemër.
FJALË PËR KAUN E MENÇUR
Ishim në kulmin e fushatës për mbjelljen e misrit. Në pesëminutshin e mëngjesit brigadieri ndau detyrat.
- Ti Ali, - iu drejtua pendarit të brigadës, - merr pendën e qeve dhe mbill atë ngastrën nën rrugë, mbi Dodajt. E vogël, por është një copë e mirë ajo. Ka edhe kroin afër.
- Kush do të më hedhë farën?
Brigadieri hodhi sytë nga unë.
- Merr Vangjushin, - tha, - ai s’ka mbjellë ndonjëherë misër, por do të mësohet. Shpjegoja ti se si hidhet fara, s’është punë e vështirë.
Ai përsëri e drejtoi vështrimin nga unë, më pa me vëmendje për disa çaste. Ai nuk më tha gjë, por unë e ndjeva se ai donte të më thoshte: “Është punë e lehtë. Do të mësohesh. S’ke ç’i bën”.
Për Aliun dija vetëm se është një pendar i zoti, i pafjalë dhe punëtor i madh. Por mua s’më kishte rënë rasti asnjëherë të shkëmbeja dy fjalë me të. Në përgjithësi ai ishte i heshtur. Në mbledhjet e brigadës dhe gjatë punës ai fliste rrallë, shkurt dhe vetëm për punën.
Kur brigada filloi të shpërndahej, u nisa drejt magazinës së brigadës për të marrë farënr e misrit. Më takoi të bëja një copë rrugë me Ismail Qerimin që e njihja mirë.
- Çfarë njeriu është ky Aliu? – e pyeta. - Më duket tip i ftohtë, i pashoqërueshëm. I ka fjalët shumë të shtrenjta.
- Eh! Do të punosh disa ditë me të dhe do ta njohësh. Është shumë burrë i mirë. Pendari më i mirë i kooperativës. Punon shumë dhe flet pak. I ka fjalët vërtet të shtrenjta, sepse pikërisht për disa fjalë që i lëshoi pa kontroll i hëngri tetë vjet burg. Parvjet doli. Por ti mos e pyet për të kaluarën, se nuk ka qejf ta kujtojë…
U ktheva me qesen e misrit te ara e Dodajve. Ndërkaq kishte mbërritur edhe Aliu me pendën e qeve. Më shpjegoi se si duhej të ecja prapa pendës së qeve dhe sa kokrra misri duhej të hidhja në hulli e në ç’distancë.
Filluam. Unë dëgjoja i habitur se si komunikonte Aliu me pendën e qeve. U bërtiste disa fjalë që ishin krejtësisht të pakuptueshme për mua. Ishte një zhargon profesional, me sa duket, por që Kuqua, kau plak, e kuptonte shumë mirë dhe i zbatonte me përpikmëri “urdhërat” që i jepte Aliu. Por nuk ndodhte kështu me Balon, kaun e ri, që herë-herë përpiqej t’i shmangej hullisë.
Përse Aliu kishte zgjedhur sot Kuqon dhe Balon, një plak dhe një të ri, për t’i mbrehur në të njëjtën pendë?
Ia bëra këtë pyetje Aliut. Ai u mendua disa çaste, pastaj tha:
- Kuqua punon mirë, por është i vjetër, e ka lënë forca. Po t’i mbrehësh të dy të vjetër nuk realizohet norma. Kurse ai i riu, e sheh si i shndrit lëkura? Është i fortë, por nuk di të tërheqë parmendën, kërkon të bredhë, del nga hullija, dhe puna s’ka cilësi. Prandaj duhet mësuar. Dhe ai mësohet duke u mbrehur në një pendë me të vjetrin, të mësohet të ecë drejt në hulli, dhe jo të shmanget herë majtas dhe herë djathtas.
Kjo ishte biseda e parë që po bëra me Aliun, kur ai urdhëroi të bënim një pushim, se qetë duhet të çlodhen dhe të hanë. Por edhe Aliut, edhe mua, na kishte ardhur koha për të mbushur llullat.
I shpuri qetë anës arës, afër një togu me jonxhë, që e kishte sjellë vetë kur ardhi nga stalla. E ndau jonxhën në dy pjesë, i vuri nja dhjetë metra larg njëra-tjetrës. Në njërën afroi Kuqon, në tjetrën Balon.
- Pse ua ndave? – e pyeta Aliun.
- Ai duhet mësuar jo vetëm të punojë, por edhe të hajë. Vëreji. Për çdo mbllaçitje të Kuqos, Balua mbllaçitet tri herë. Është i ri, s’di masë ai, e le plakun pa ngrënë. Kuqua sot, me Balon e ri, e ka vështirë, lodhet më shumë, duhet të jetë i ngopur. E pashë oreksin e Balos, prandaj ua ndava…Nuk duhet të hanë në një sofër. Se kau s’ka gojë që të flasë e të ankohet, por ne duhet ta kuptojmë hallin e tij.
Aliu fliste mendueshëm, me fraza të shkurtra. Pas çdo fraze bënte një pauzë. Por sytë nuk ua ndante qeve, një herë njërit e pastaj tjetrit.
- Ti Ali qënke i çuditshëm. Ti sikur bisedon me ta…
- Nuk bisedoj, jo! Të thashë, kau s’ka gojë që të flasë, por ai kupton, është kafshë e mençur…
- Instinkti, - doja ta korrigjoja unë.
- Si the? Insikti? Ç’është kjo?
- Është aftësia e trashëguar e kafshëve për të vepruar në një drejtim të caktuar në mënyrë të pandërgjegjshme. Kështu e shpjegon shkenca.
- Jo insikti, jo, por mendja! – më kundërshtoi me forcë Aliu. - Se ju të shkencës, or mik, kur nuk e kuptoni vetë një gjë, i vini një emër të pakuptueshëm, të ngatërruar, që të na ngatërroni edhe neve. Kaut i punon syri, veshi, ai e ndjen urinë, por ka edhe frikë. Ai sheh që e drejtojnë hulli pas hullije. Në krye e në fund të çdo hullije dëgjon “majtas!” e “djathtas!”. Një herë, njëqind herë, njëmijë herë dhe fiton eksperiencë. E kupton se po i vure zgjedhën, këto duhet të bëjë. E kupton se po të punojë mirë do t’i japin më hajë më shumë. Por ka edhe frikë, se ndryshe… - dhe vuri dorën në sqeparin e tij, që e mbante gjithmonë me vete, me bishtin futur në brez. – Ai e kupton edhe kur dhe pse dënohet. Kurse ti më thua sitinki…I vjetri i kupton këto gjëra më mirë se i riu. Pse? Se ka eksperiencë. Po eksperienca si fitohet, me mend apo me sitinki?
Zëri i Aliut ishte pak i ashpër. Ai po më qortonte që unë e vija në dyshim mençurinë e kaut. Ai nuk lejonte askënd që të nënvleftësonte kaun. Ai kishte lidhur jetën e tij me këtë kafshë punëtore.
Aliu heshti dhe filloi të mbushë llullën e dytë. Ai tani e kuptoi se duke mbrojtur kaun, më foli me zë të ashpër, pothuajse me inat. E për ta zbutur këtë përshtypje më hodhi qesen e duhanit:
- Mbushe një nga ky i forti. Është i mirë.
Ai e hodhi vështrimin nga qetë dhe po i vështronte ngultas, sikur të donte tu thoshte: “E, ju mbrojta mirë? Se ne njerëzit jemë mendjemëdhenj, prandaj ju nënvlerësojmë”. Ai dukej si i prekur nga që unë i quaja pa mend këto kafshë, me të cilat ai është lidhur aq fort. Kuqua ngriti kokën, drejtoi sytë nga Aliu, sytë e tij të shndritshëm, si të lyer me vernik. E falenderonte, apo priste urdhër?
- Çohemi! – urdhëroi Aliu.
Por sapo u vuri zgjedhën për të filluar punën, Balua, pasi ishte ngopur dhe çlodhur, u gjallërua dhe filloi nga çapkënllëqet. Në vend që të ecte drejt, bënte herë majtas e herë djathtas, në përpjekje që të shkëputej nga Kuqua, të çlirohej nga zgjedha dhe të bridhte sipas qejfit të vet. Kuqua herë ecte drejt, herë i vinte pas qejfit Balos… apo ndoshta nuk e përballonte dot forcën e tij tërheqëse? Balua donte të kthehej përsëri tek jonxha. Aliu e shau dhe iu kërcënua. Por Balua s’pyeste! Ai nuk kishte frikë.
- Ndoshte edhe frikën kau e fiton me eksperiencë? – qesha unë.
- Mos qesh! – m’u kanos Aliu, - se the një të vërtetë të madhe. Pleqtë e njohin frikën më mirë se të rinjtë!
Aliu u nevrikos. Ndaloi, nxorri sqeparin nga brezi dhe i goditi nga dy herë brinjëve edhe Kuqon, edhe Balon. Balua uli kokën, sa nofulla e poshtme i preku tokën. Goditja në brinjë i shkakëtuaka kaut dhimbje të fortë. Edhe Kuqua uli kokën, por sytë ia drejtoi Aliut, sytë e tij të shndritshëm, si të lyer me vernik. Pastaj i mbylli paksa, dhe ata dukeshin tani më të ndritshëm, më të lëngshëm, sikur vernike ende të mos ishte tharë. A thua ata sy të mençur po lotonin? Me atë shikim ai kërkonte nga Aliu mëshirë dhe dukej sikur i thoshte: “Po me mua ç’pate?”
Nuk di si më lindi kjo pyetje, ndoshta sepse e ndjeva dhimbjen e Kuqos dhe e kuptova urtësinë e tij. Prandaj i thashë Aliut jo pa keqardhje:
- Po me të ç’pate?
- Ai ka më shumë faj! Jo të tërhiqet nga Balua, por ta drejtojë atë! Të mos ia falë asnjë çapkënllëk. Ndryshe Balua do të mësohet keq!
- S’ka faj. Ai nuk e përballon dot forcën e tij. Ai përpiqej, por nuk mundte. Është plak. Gjynah! Ja shëmbe kokën. Shiko si po të flet me sytë e tij të urtë. Ti më the se kau ka mend, por atëhere duhet pranuar se ka edhe ndjenjë. Po pati mend, ka të drejtë edhe të preket nga një padrejtësi.
Aliu shtangu. Nxorii llullën dhe urdhëroi:
- Sillmë qesen e duhanit!
E kuptova që m’u drejtua mua, megjithëse sytë i kishte nga Kuqua. Por zëri i tij tani m’u duk si i trishtuar, jo si zakonisht kur më urdhëronte “Pushim!” ose “Fillojmë!”.
E mbushi llullën pa ia ndarë sytë Kuqos. Me sa duket, u pendua që e rrahu. Me sa duket, u kujtua se kjo fushatë mbjelljesh ndoshta ishte e fundit për Kuqon. Por ndoshta edhe për Aliun? Se edhe ai ishte në prag të pensionit. Fytyra e bronxtë e Aliut ndryshoi, ajo mori ngjyrën e mermerit të kuq. Atij po i vinte turp dhe inat njëkohësisht. Inat kundër vetes që e rrahu, turp nga vetë Kuqua, që me sytë e lotuar i nënshtrohej fatit.
- Të njiheshe vlera e kaut nuk e therrnin, - tha Aliu me zë të ulët, sikur i fliste vetes. - Ai punon e robëtohet tërë jetën dhe, kur i shterrojnë forcat, atë e therrin. Vendin e tij do ta zerë Balua. Por edhe këtij do t’i vijë dita…Të dy janë të mençur. Por asnjëri nuk bën dot pa tjetrin. Të dy janë të mençur, veç nuk di a janë aq të mençur, sa ta kuptojnë se të dy duhet të mbrehen në të njëjtën zgjedhë…
C I G A R J A
Sekretarja e partisë hyri në zyrë dhe, duke m’u drejtuar mua me zë të lartë, që të dëgjointe dhe llogaritarja, tha:
- Njoftoni të gjithë të administratës që të mblidhen në ora
11 te oborri i shkollës fillore se kemi një mbledhje shumë të rëndësishme.
Llogaritarja e pyeti:
- E përse është kjo mbledhje?
- Pusho ti! - iu përgjigj sekretarja prerë, por me buzën në
gaz. - Sikur s’e di ti! Tërë fshati për këtë po flet e ti s’e paske
marrë vesh. - Dhe pastaj duke u drejtuar përsëri nga unë, - Do të mbajmë qëndrim për Hajriun, se nuk i ri goja rehat..
- Po ai ç’ka që flet?
-Ai është një plak pa shkollë, që nuk di t’i fshehë mendimet. Ato që ka në kokë i thotë hapur. Këta s’na prishin punë, s’janë armiq. Armiku i fsheh mendimet e veta, nuk i thotë hapur, por vesh më vesh, tinëz, - ma preu sekretarja si me shaka, por jo dhe pa një thumb. - Pse, edhe ti i ve faj Hajriut?
Kaq. Dhe doli nga zyra, si gjithmonë me nxitim, se ishte
shumë e ngarkuar me punë.
- Si nuk bëmë një herë një mbledhje të parëndësishme! Të gjitha mbledhjet na qënkan shumë të rëndësishme… - më tha llogaritarja duke qeshur.
Tërë fshati për këtë po flet dhe unë nuk ditkam asgjë? – pyeta veten.
- Si është puna, Zenepe? - pyeta llogaritaren.
- Euuu! S’kanë me se të merren dhe këta! Do të demaskojnë Hajriun. E di atë plakun që e ka shtëpinë ngjitur me timen? E paskan raportuar se është shprehur i pakënaqur nga pushteti. Thonë se do t’i heqin kartën e Frontit. I shkreti Hajri!
Hajriu, plaku i urtë që i lutej Zotit pesë herë në ditë tinëz të tjerëve, madje edhe tinëz djemve të tij, por që të gjithë e dinin, ishte besimtar i madh. Aq i ndershëm dhe i padjallëzuar, saqë ndonjë i ri bënte me të edhe ndonjë shaka të tepëruar.
Një herë, një nga djemtë e Kazdedajve, kafshar i sektorit që shpërndante bukën për lagjet e Mersjanëve dhe të Hoxhajve, e takoi Hajriun te dyqani i bukës, duke pritur që të dilte furra e parë e mëngjezit. Se ata të Lagjes së Keqe e kishin furrën afër dhe vinin vetë për të marrë bukën. Hajriu po priste në radhë për të marrë racionin e bukës së përditëshme, i bindur se kështu kishte urdhëruar Allahu!.
Djali i Kazdedajve i vuri krahun Hajriut, e largoi pak nga rreshti, që të mos dëgjonin të tjerët, dhe i tha:
- Sonte të kam parë në ëndërr. Ti ishte i veshur me një xhybe të re, me një çallmë të gjelbër në kokë dhe, me kryhet lart nga qielli, dëgjoje zërin e Mohamedit a.s., që e dëgjova dhe unë. Ai të tha: “Shaqiri po ndërton shtëpi të re. Bekoje shtëpinë e tij që të mos i rrëzohet për njëqind vjet!”
Hajriu e besoi. Paska qënë njeri i shënjtë, përderisa Mohamedi a.s. po e ngarkonte me një detyrë hyjnore! Pasdite, sa filloi të erret, kur dy ustallarët ishin larguar, vajti te Shaqiri, i ra shtëpisë që po ndërtohej rreth e qark, diçka foli me vete. Shaqiri, që po vinte për në shtëpi nga stalla e brigadës së parë, e pa dhe mendoi se kishte ardhur për ta uruar me rastin e fillimit të ndërtimit të shtëpisë, siç është zakon në fshat, e mirëpriti, pinë kafen e rastit dhe u ndanë.
E pra, ç’të keqe mund t’i sillte ky plak pushtetit?
- Përse ai paska qënë i pakënaqur, kur partia u kishte dhënë të dy djemve të tij shkollën e mesme, i kishte futur në punë, njërin mësuës e tjetrin shitës, kur të dy këta me punën e tyre të mirë kishin fituar respektin e tërë fshatit?
- Nuk është aty puna, - më ndërpreu llogaritarja. - Vërtet xha Hajriu e lëshon ndonjëherë ndonjë fjalë pa kontroll, por pa të keq. Ai i tillë ka qënë tërë jetën. Përse u kujtuan sot… Eh, ti s’e di? Të kujtohet kur në prag të Vitit të Ri erdhi nga rrethi një autorizim për televizor? Sipas radhës i takonte Hajriut, se të mëdhenjtë e kishin marrë më parë. Dhe fshati nuk ishte kundër. Por Filani tha se atij i takonte televizori dhe kushedi ç’ka trilluar kundër Hajriut të shkretë.
- Mirë, po Hajriu e mori televizorin…
- Këtu është puna, se Filani u inatos që organizata nuk ia dha atij dhe kushedi ç’ka kurdisur, për të akuzuar pastaj organizatën, që ia dha autorizimin “armikut”.
- A thua do t’ia heqin kartën e Frontit?
- Të shohim. Unë kam dëgjuar se sekretarja e partisë do ta mbrojë…
- Mirë, po tani dil e njoftoji punonjësit e administratës. Nuk besoj se do të ma lesh mua këtë punë. Mos harro edhe furxhinjtë, mullisin, zdrukthëtarin, kuzhinieren.
Llogaritarja doli. U kthye pas një çerek ore. Fill pas saj hyri në zyrë sekretarja:
- E bëtë njoftimin?
- Po.
Sekretarja dukej e shqetësuar.
Kur ora po afronte 11 njerëzit filluan të mblidhen në oborrin e shkollës. Aktivistët e Frontit kishin njoftuar që të merrte pjesë në mbledhje nga një njeri për çdo shtëpi. Ishte një ditë e ngrohtë dhe e bukur pranverore, dielli shkëlqente. Të moshuarit u ulën këmbëkryq në tokë, duke mbështetur kurrizin në murin e shkollës. U ula dhe unë. Pranë meje erdhi u ul Mehmet Qerimi, një ish-oficer i Zogut, një plak me pamje fisnike, i pari i një familjeje të madhe derjanase.
Mehmeti dukej i lodhur. E kuptova nga frymëmarrja e tij e thellë, por e parregullt, herë-herë më e shpeshtë. Mosha, mendova, po u afrohet të tetëdhjetave…
Nga dridhja e duarve, nga frymëmarrja, e kuptova se xha Mehmeti ishte shumë i shqetësuar.
Nga shkolla kishin nxjerrë në oborr një tryesë, e kishin mbuluar me një beze, dhe kishin vendosur disa karrige karshi njerëzve që rrinin ulur. Ja dhe të mëdhenjtë e fshatit erdhën. Ndërmjet tyre binte në sy një burrë elegant, që nuk qe bashkëfshatari ynë. Ishte i deleguari i rrethit.
Dhe pikërisht ky, burri elegant, ky instruktor i komitetit të partisë, u ngrit e foli në emër të Këshillit të Frontit. Fytyra e tij nuk shprehte pothuajse asgjë. Pa gjeste, me një zë që as e ngrinte, as e ulte, i qetë, sikur fliste për kohën që ishte e kthjellët dhe e ngrohtë, dhe jo sikur fliste për fatin e një njeriu të moshuar, të familjes së tij dhe të Derjanit, që do t’i dilte emri si një fshat, që paska një armik ende të pazbuluar. Por sipas informacioneve të verifikuara, tha ai, ky plak, Hajriu, paska bërë propagandë kundër partisë dhe pushtetit. Ai në biseda me bashkëfshatarët, gjithmonë ankohet për jetën e varfër, tregon me mall për jetën e kaluar, ankohet se pushteti nuk i paska njohur të drejtën e atyre pak pronave që kishte pasur më parë, madje i ishin mohuar edhe borxhet që i detyroheshin disa bashkëfshatarë për një lopë a për një dhi që u paska shitur dikur. Ai nuk i qënka mirënjohës pushtetit dhe partisë për jetën e re që i ka krijuar, për shkollimin e djemve dhe punësimin e tyre (njërin mësuës e tjetrin shitës), për jetën e re dhe të lumtur të të gjithë fshatit, me urban që e lidh me Burrelin, me shkollë të mesme bujqësore, me shtëpi kulture e të tjera, e të tjera. Faji i tij është shumë i madh, përfundoi i deleguari, ai e meriton të gjykohet si armik, por partia është zemërgjërë, dhe prandaj, duke marrë parasysh edhe moshën e tij, propozon që atij vetëm t’i hiqet karta e frontit, kurse gjithë të tjerët t’i venë gishtin kokës dhe të mendohen para se të flasin mbarë e prapë, duke nxitur punën armiqësore.
Kështu foli i deleguari dhe u ul.
Ai që drejtonte mbledhjen i ftoi të pranishmit të diskutonin.
Heshtje. Askush nuk po e kërkonte fjalën.
I deleguari u shqetësua. E ç’do të raportonte ai në komitetin e partisë, nëqoftëse nuk do të kishte diskutime? Ai kthente kokën herë majtas dhe herë djathtas, diçka u thoshte atyre që kish në krahë me zë të ulët. Me sa duket, kërkonte prej tyre që të nxitnin diskutimet.
Kaluan edhe dy-tri minuta.
Heshtje!
Fytyra e të deleguarit nuk shprehte asgjë. Ajo ishte e ftohtë, akull. Ndoshta ai edhe vetë nuk ishte i bindur për ato që kishte thënë. Por s’ke ç’i bën! Detyrë partie! Duhej dhënë në Derjan një “goditje”, si masë preventive kundër propagandës armiqësore.
Heshtje!
Unë nxorra paketën e cigareve, e hapa, mora një cigare, por nuk arrita ta mbyll, kur pashë dorën e Mehmetit që, duke u dredhur, u zgjat drejt kutisë dhe mori një cigare. E vuri në buzë. U çudita! E dija mirë se Mehmeti kishte mbi dhjetë vjet që e kishte lënë duhanin. I afrova shkrepsën që ta ndizte, por ai nxorri përpara dorën, që tani po i dridhej edhe më shumë, dhe më ndaloi. Nuk e ndezi. Unë u ngurosa, kur pashë se Mehmetit po i dridhej jo vetëm dora, por edhe fytyra, i gjithë trupi.
Unë u befasova: ç’po ndodhte? Cigarja në buzët e Mehmetit, e pandezur, po zvogëlohej, po hynte në gojë, dalngadalë, derisa u zhduk krejt. Mehmeti e hëngri cigaren. Në ç’gjendje shpirtërore duhet të jetë njeriu, i cili, dhjetë vjet pasi e ka lënë duhanin, ta hajë cigaren, pa e kuptuar se ç’po bën?
Në këtë çast dikush nga presidiumi bërtiti:
-Mehmet Qerimi! Ti ke biseduar shpesh me Hajriun. Pa na thuaj, ç’të ka thënë?
E qartë: Mehmeti ka biseduar me Hajriun. Por dikush i ka treguar, ose e paska dëgjuar vetë, ose e ka përgjuar, pastaj e ka “plotësuar”, dhe më në fund e ka raportuar. Mbi këtë bazë u organizua “goditja”.
-Jemi pyetur për shëndetin. Më tha se kohët e fundit nuk po e ndjen veten mirë.
-Jo, jo, leri këto. Na thuaj përse të është ankuar, - këmbëngulte vigjilenti.
-Asgjë tjetër s’më ka thënë! – tha prerë Mehmeti dhe e mbylli gojën.
Vetëm një frazë, por e thënë me një ton të tillë, sikur të ishte pjesë e një raporti luftarak, që ndoshta i kishte mbetur pa e thënë kur ishte oficer, pjesë e një urdhëri luftarak që nuk lejon diskutime. Nuk iu nënshtrua provokacionit. Këtij unë i them “burrë”, karakter matjani.
Dhe diskutimet u mbyllën. Nuk di se ç’ka raportuar i deleguari në rreth, por e vërteta është se mbledhja dështoi, qëllimi nuk u arrit. Nja dy diskutime tepër të vakëta, as mish, as peshk, i bënë thirrje Hajriut që tjetër herë të jetë më i kujdesshëm në biseda me bashkëfshatarët. Të tilla diskutime bënë edhe dy djemtë e tij, të detyruar për të ruajtur vendin e punës. Se partia e kishte në dorë çdo gjë, edhe shkollën, edhe punën, edhe vetë jetën e tyre. Se partia i kishte dhënë Derjanit edhe shollën e mesme, edhe vatrën e kulturës, edhe urbanin për të zbritur në Burrel. Se Partia e kishte në dorë çdo gjë Por derjanasit në këtë mbledhje nuk e hëngrën sapunin për djathë. Sepse, në fund të fundit, për plakun e urtë Hajri nuk kishte asnjë rëndësi nëse e kishte apo jo kartën e Frontit, por vetëm djemtë të mos ia hiqnin nga puna. A nuk jetonte pa kartën e Frontit edhe kulaku Hysen Preni njësoj si gjithë fshatarët e tjerë?
Mbledhja mbaroi. Mehmet Qerimi vazhdonte të dridhej. Unë e pyeta:
-Si je me shëndet xha Mehmet?
-Mirë jam. Shumë mirë. Se po të thuash s’jam mirë do të më thonë se je i pakënaqur nga pushteti!
VITI I RI
Viti i Ri po afronte. Kisha gjashtë muaj që po jetoja këtu, në qendër të kooperativës, të një kooperative që nuk e kisha imagjinuar dot. Vetëm një herë në një mbledhje të redaksisë kryeredaktori tërhoqi vëmendjen e gazetarëve që të shkruanin më shumë për shembullin pozitiv të kooperativave të përparuara, sepse ka akoma në vendin tonë, siç tha ai, kooperativa që shpërndajnë nga tridhjet lekë për ditëpunë, si për shëmbull në Xibër të Matit, kur një paketë cigare “Partizani” bënte tetëmbëdhjetë lekë.
Pas mbledhjes e pyeta shefin e redaksisë së bujqësisë, Faik Labinotin, se si mund të jetonin fshatarët që merrnin tridhjet lekë për ditëpune. Dhe ai m’u përgjigj: “Kryeredaktori na tha se sa lekë për ditëpune shpërndan kooperativa, por nuk na tha se sa vjedhin kooperativistët… E kush e di se sa dhi mbajnë fshehurazi atyre shpellave?
Isha i vetmi banor i Vanarit, që ishte qendra e kooperativës së Xibrit. Fjala “qendër” ishte e përshtatëshme, sepse ishte vërtet qendra e një trikëndëshi, në kulmet e të cilit ishin tre fshatra, Xibër-Hane, Xibër-Murrizi dhe Keta, që përbënin kooperativën a bashkuar të Xibrit. Në këtë qendër ishin zyrat e kooperativës, magazina, një baxho e vogël që përpunonte atë pak qumësht që prodhonte kooperativa, posta, depoja e armatimit, një mikroambulancë dhe një mikromencë.
Muaji i gjashtë i shkëputur nga bota. Gjashtë muaj që flisja me vete. Gjashtë muaj që askush nuk më thoshte as “mirëmëngjes!”. Më përshëndesnin me një të tundur të lehtë të kokës, pa thënë asnjë fjalë. Zot na ruaj, se mos të të dëgjojë ndonjë vigjilent, dhe të akuzon se ke zënë miqësi me armikun. Në mëngjes magazinjeri, që ishte ngarkuar të loste për mua rolin e brigadierit, më jepte një kadhë dhe më thoshte: “Ja, shko aty mbi zyrat dhe pastro ferrat!”. Por shpejt e mora vesh pse ishte krijuar kjo gjendje: ishte përhapur fjala se unë isha një armik i rrezikshëm. E para herë, gjatë këtyre muajve që ndjeva një gëzim të brendshëm: qënkam edhe unë dikushi, madje i rrezikshëm, prandaj më kanë izoluar kështu.
Ja si e mësova këtë.
Një pasdite dhjetori, Vanari kishte rënë në një heshtje varri, kur të ftohtët e madh kishte mbyllur pranë sobës magazinjerin në magazinë, rojen e depos së armatimit në depo, dezhurnin e postës në zyrën e tij, doktorin në ambulancë. Vetëm drutë e zjarrit këtu ishin pa racion. Këtu nuk njiheshin latat e druve. Pylli ishte afër, shko e pri sa të duash, s’pyeste njeri për fatin e pyllit, kur luhej me fatin e njerëzve. Unë rrija shtrirë, i veshur me pallto, duke futur edhe kokën nën batanie. Por kohë pas kohe e ndjeja të nevojshme të çohesha, të dilja jashtë, të bëja nja dy hapa për të shndrydhur trupin e mpirë. Nuk i trembesha të ftohtit, që mund të ishte rreth 15-20 gradë celsius nën zero, për të vetmen arsye se në dhomën time ishte po aq ftohtë sa edhe jashtë.
Dola. Nga dritarja e zyrës një tub nxirrte me vrull një tym të zi, a thua se ishte oxhaku i ndonjë anijeje të kohës kur punonin me qymyrguri. Xhamat e tjerë të dritares dukeshin si pllaka akulli. Unë po e shihja nga afër këtë pamje me zili: sa mirë të jesh në një dhomë të ngrohtë në këtë dimër, që për mua ishte i pamëshirëshëm! Por ç’po shoh? Dikush po pastron nga akulli një xham të dritares. Xhami u bë i tejpashëm dhe në të u duk, si në një ekran televizori, fytyra e kryeagronomit. Më pa, e pashë. Fytyra e kryeagronomit u largua nga “ekrani” dhe në çast u hap dera. Dhe kryeagronomi më tha:
-Hyrë shpejt brenda, sa na ftohet dhoma, eja të marrësh një avull.
Hyra duke menduar: Ç’të ketë kryeagronomi me mua? Çudi! Ç’ishte kjo ftesë? Keqardhje për armikun e partisë dhe të popullit? Jo! Ishte thjesht njerëzillëk, mirësjellje. Duke jetuar midis tyre, unë po kuptoja gjithnjë e më mirë se matjanët kanë një respekt të veçantë për jabanxhijtë, veçanërisht kur këta bien në fatkeqësi.
Më afroi një karrige afër sobës.
-Sot bën shumë ftohtë, - tha kryeagronomi.
Kur kryeagronomi më afroi karrigen unë ndjeva ngrohtësinë e parë, para se të ndjeja afshin e nxehtë të sobës. Por fillimi i bisedës rreth kohës nuk më pëlqeu. Unë e dija se njeriu fillon të flasë për kushtet e motit kur nuk ka ç’të thotë, ose kur nuk di se nga ta fillojë bisedën. Rasti i parë përjashtohej. Kryeagronomi nuk kishte punë me mua. Fakti që unë nuk realizoja as gjysmën e normës ishte shqetësuese për mua, por jo për kryeagronomin. Mua fillimisht më ngarkuan të pastroj ferrat, sa për tu gjendur Kola në punë, siç thonë shkodranët, sa për të më dhënë disa ditë pune për një copë bukë thatë. Mbetet rasti i dytë: kryeagronomi po mendonte nga t’ia fillonte. Fytyra medituese e tij, si e ngrirë, më trembi. Po të qe për mirë, ai do ta kish më të lehtë, madje do të vinte edhe buzën në gaz, sadopak. Qënka për keq, mendova. Mos ka ndodhur gjë me njerëzit e mi në Tiranë dhe kanë ngarkuar kryeagronomin të ma thotë? Se në raste të tilla gjithmonë mendja për keq të vete. Por e mblodha veten dhe ia ngjita sytë kryeagronomit, që u ul në një karrige nga ana tjetër e sobës, sikur të doja t’i thosha: “Qite, pra, të shkretën, ç’më torturon më!”
Kryeagronomi e kuptoi se duhej të fliste. Ai nuk gjeti dot rrugë më të mirë për të filluar bisedën, prandaj hyri drejt e në temë:
-Dje në Komitet Ekzekutiv dëgjova një fjalë sikur ty duan të të transferojnë që këtej…
-E ku të më dërgojnë? – nuk m’u durua pa e pyetur.
-U bë fjalë për në Martanesh, në ndonjë qoshe të izoluar. Duan të mos kesh takime me njerëz.
-Por unë as këtu nuk bisedoj me njeri…
-E di, unë e hodha si shkarazi një fjalë të tillë në një bisedë, duke pirë kafe në klub. Po kush më beson mua? E di si m’u përgjigj një kominist i fortë? “Ti duhet të kuptosh, - më tha, - se armiku kurrë nuk i tregon kthetrat e tij, por ta fut ujin nën rrogoz, me një fjalë, me një bisedë!” Por ti mos ki frikë nga ne. Në këto male jetojnë burra, kurrë nuk e tradhëtojnë jabanxhiun. Por me të tjerë, po të ra rasti, kujdes, mos bisedo! Dhe mos u shqetëso. Martaneshasit nuk janë më të këqinj, ndoshta janë më të mirë se ne.
Kryeagronomi heshti dhe po shihte tubin e skuqur të sobës, pa lëvizur kokën, me pëllëmbët e zgjatura nga soba. Me këtë qendrin ai donte të thoshte se nuk kishte gjë tjetër për të biseduar dhe se nuk donte të vinte njeri tjetër e të na gjente duke biseduar. U ngrita dhe thashë vetëm: “Faleminderit!” Ai më përcolli me fjalët:
-Mos u shqetëso. Ndoshta është thjesht një thashetheme. Besoj se ti e di vetë që unë nuk kam biseduar gjë me ty…
Kur i dhashë dorën për t’u larguar pashë në fytyrën e kryeagronomit keqardhjen e njeriut të mirë, që do, por nuk mund të të ndihmojë.
Dola i qetësuar, sepse më shkoi ajo frika që më shkaktoi të dridhura, se mos i ka ndodhur gjë djalit në Tiranë. Në Xibër apo në Martanesh, kjo nuk kishte asnjë rëndësi. Edhe atje do të më japin një kadhë dhe do të më thonë të pastroj ferrat, të gjakos duart duke nxjerrë rrënjët e tyre. Ferrat janë njëlloj, si kudo në Shqipëri. Dhe kudo në Shqipëri ka njerëz të mirë. Tjetër punë se “armiku” e ka vështirë të komunikojë me ta.
Po afronte Viti i Ri 1975. Unë mbyllesha në dhomë dhe përpiqesha të analizoja ndodhitë e muajve të fundit. M’u kujtua biseda me hoxhën.
Para disa ditësh, kur dola për të vajtur në mencë, për të ngrënë atë garuzhde fasule gjashtëlekëshe (nuk ishte vështirë t’i numëroje kokrrat e fasuleve) me një pesëlekëshe bukë misri, e gjeta mencën të mbyllur. Nëpunësi i postës, që u ndodh aty para mencës, më tha se kuzhinieri sot nuk kishte ardhur, prandaj bukën duhej të shkoja vetë ta blija në furrë.
-Po ku është furra?
-Ja, - më shpjegoi ai me mirësjellje, duke më treguar me dorë drejtimin nga duhej të ecja, - kjo rrugë të shpije drejt e në furrë. Nuk është larg, një çerek ore.
Rruga ishte një shteg dhije, por mjaft e rrahur nga kalimtarët. Vajta. E bleva bukën. Në kthim, në gjysmë të rrugës, dëgjova nga prapa një zë:
- Ndalu, or mik!
Ktheva kokën dhe… çudi! Ç’është kjo? Një vegim? Një ëndërr me sy hapur? Kurrë nuk kisha menduar se do të shihja këtu, në këtë vend që për nivelin e varfërisë më kujtonte rubrikën televizive “Vende dhe popuj”, një krijesë njerëzore kaq të hijshme, një burrë trupvogël, veshur me një kostum të zi e këmishë të bardhë, me një mjekër “ala Bulganin” dhe me syze me skelet metalik. Ai m’u afrua dhe më zgjati dorën.
-Tungjatjeta, or mik!
-Tungjatjeta, - dhe pas një pauze, - më falni, por me cilin po takohem? – e pyeta për t’i dalë përpara çdo të papriture, që të dija si të flisja me këtë njeri të pazakonshëm për këto anë.
-Unë jam banor i këtushëm. Kam qënë hoxhë i këtyre fshatrave.
-Ah, ju qënki… më ka folur për ju magazinjeri i Qafukut.
U pamë sy ndër sy dhe i buzëqeshëm njëri-tjetrit.
Filluam të bëjmë bashkë gjysmën tjetër të rrugës deri në Vanar. Por kjo copë rrugë zgjati më shumë se një çerek ore, sepse, duke dashur që të mos e ndërprisnim bisedën, detyroheshim të ndalonim vende-vende, t’i dilnim përpara njëri-tjetrit, kur shtegu vinte më i ngushtë, duke kaluar herë majtas dhe herë djathtas, për t’iu anashkaluar ndonjë ferre.
-Si po e kalon këtu? – më pyeti hoxha.
-Mirë.
Pas disa hapash:
-Të pyeta si po e kalon këtu, - përsëriti hoxha.
-Dhe unë u përgjigja: mirë!
Pas disa hapash:
-Kot të pyeta, se e dija që kështu do të më përgjigjeshe.
M’u kujtua magazinjeri i Qafukut që më kishte thënë se hoxha kishte studiuar në Stamboll. Për t’ia bërë qejfin, i thashë:
-Nuk e ka thënë kot turku “sabër – selamet”.
-Ah, po! – tha hoxha i ngazëllyer. - Shqip i themi “I duruari – i fituari”, por kjo nuk mjafton, mor bir! Tërë jetën me durim, njeriu mund të pëlcasë përpara se t’ia dalë mbanë. Prandaj duhet edhe harresa. Harro kush ke qënë dhe si ke jetuar dhe do të qetësohesh, do t’i përballosh më lehtë vështirësitë, deri sa të vijë dita që t’ia dalësh mbanë.
Nuk po e kuptoja mirë se ku e kish qëllimin hoxha që po më jepte këtë këshillë. Ndoshta donte thjesht të më qetësonte. Ç’përgjigje duhej t’i jepja? Por shpëtova nga ky telash se mbërritëm përpara zyrave. Ku ishin ulur galiç disa çuna dhe po bisedonin. Hoxha e ndërpreu bisedën. U ndamë me një “Shëndet!” dhe hoxha hyri në postë. Njëri nga ata çunat m’u afrua dhe më tha:
-Po ti ku e nga e njeh hoxhën?
-Jo, nuk e njoh. Isha në furrë për këtë, - dhe i tregova copën e bukës, - në të kthyer na takoi ta bënim bashkë një copë rrugë.
Ç’ishte ky çunak? Thjesht një kurreshtar, apo ndonjë bir vigjilenti? Por një shoku i tij pak më i rritur e kapi për krahu dhe duke e larguar nga unë i bërtiti: “Ç’ke me të? Lere rehat!”.
Fillova të analizoj bisedën me hoxhën. S’më mbetej gjë tjetër veçse të duroja. Por që të durosh, duke përballuar çdo vështirësi, duhet të jesh trim. Frikacaku nuk duron dot. Nga frika çorientohet dhe epet shpejt. Pra, unë duhej të bëhesha më trim. Por ç’është trimëria? Është pyetja që jo rallë më ka lindur në jetë dhe që jam përpjekur t’ia shpjegoj vetes.
Një përgjigje të bukur ma ka dhënë Myslim Keta. Ishte janari i vitit 1961. I porsamartuar, po vrisja mendjen ku t’i kaloja nja dy javë pushim me gruan. Një shok më tha: “Kërko një fletë kampi për në shtëpinë e pushimit të oficerave në plazhin e Durrësit. Me siguri do të ta japin, se në këtë periudhë nuk ka shumë pushuës”. Dhe vërtet aty të vetmit “pushuës” ishin një grup i vogël oficerësh të një reparti ushtarak të dislokuar në Durrës. Komandant i tyre ishte trimi Myslim Keta, me të cilin pata fatin të njihem. Shpesh hanim drekë bashkë në një tryezë. Me gjithë përpjekjet që bëra për të “vjelë” disa nga bëmat e tij gjatë luftës nacionalçlirimtare, nuk pata sukses. Dihet se trimat e vërtetë kurrë nuk flasin për trimëritë e tyre. Atëhere mendova të kaloj në një temë të përgjithëshme. Dhe e pyeta: “Ç’është trimëria?” Myslimi heshti disa minuta, po mendohej. Këmbëngulës, si çdo gazetar, e përsërita pyetjen. Dhe ai më tha:
-Trimëri nuk është të kesh armë dhe ta zbrazësh kundër atij që s’ka armë. Kjo është poshtërsi.
Pas një pauze të shkurtër:
-Trimëri nuk është të zesh pusi dhe të vrasësh një njeri që shkon rrugës dhe që nuk e di se në ç’ferrë je fshehur ti. Kjo është pabesi.
Përsëri një pauzë.
-Trimëria nuk vërtetohet as në duel. Këtu shpesh lot rol rastësia, për të mos thënë fati.
Edhe një pauzë.
-E gjeta! Trimëri është gjakftohtësia në situata të vështira. Ndodhesh ngushtë? Po ruajte gjakftohtësinë e të mendosh se si do të dalësh nga gjendja e vështirë, ti je trim. Po e humbe torruan, rrëmben armën, sokëllim, bërtet, kërcënon e çirresh, ti je frikaman, në mos qofsh i çmendur.
-Po a ka frikë trimi? – vazhdova ta ngacmoj bisedën.
-Vetëm budallai nuk ka frikë. Edhe plumbi i armikut vret, të merr jetën. Por frika mposhtet me gjakftohtësi…
Kjo bisedë m’u kujtua kur po mbushnim thasët me grurë bashkë me një plak simpatik nga Keta. Ishte fushata e mbjelljes së grurit. Nga brigadat vinin kafsharët që merrnin farën. Që fshatarët të mos e hanin farën, në vend që ta mbillnin, gruri duhej të helmohej. Më ngarkuan mua të merresha me këtë punë. Përpara magazinës hapej një plastmas, në të derdhej thesi me grurë. Unë duhej të shtija një lopatë helm-pluhur, ta përzjeja mirë me grurin. Kjo punë ishte më e lehtë për se të shkulje ferra, por më e dëmshme për shëndetin. Magazinieri kishte gjetur belanë se nuk pranonte njeri ta kryente këtë punë. Atëhere kishte dalë një i mençur dhe e kishte gjetur zgjidhjen: “Thirre atë të internuarin, po t’ia mbajë, le të refuzojë!” Mua, sigurisht, nuk “ma mbajti” dhe fillova punën Një ditë po furnizoja plakun simpatik nga Keta me një kuintal farë. Pasi e pëzjeva, po prisnja me lopatë në dorë, që plaku të hapte grykën e thesit dhe unë ta mbushnja me lopatë.
-Jo, jo me lopatë, - tha fshatari. Pastaj u ul, futi njërën anë të thesit nën grurë dhe filloi me dorë të shtyjë grurin në thes. Mua më tha të bëja të njëjtën gjë nga ana tjetër.
-Është i helmuar, - i thashë.
-Unë e kam ngrënë e s’më ka gjetur gjë. E lava dy-tri herë dhe bëra bukë. Ky është grurë shumë i mirë për bukë. E hëngrën cullët thatë. Hi! HI! – qeshi plaku me gjithë shpirt. – kur të mbarosh punë laji mirë duart para se të hash bukë.
Kur po mbushnim thesin e dytë plaku më tha:
-Atë punën e bukës me grurë të helmuar mos ia trego njeriu.
-Mos ki frikë, - më shkau goja mua.
-Frikë? E di se kush je, prandaj s’kam pse të kem frikë. Hi! Hi! – qeshi përsëri.
Pasi e ndihmova për të ngarkuar mushkën plaku më tha:
-E di që po vuan. Të gjithë po vuajmë.
Ndoshta ai kishte dëgjuar se ato ditë unë mbushja në baxho bidonin me hirrë për të ngrënë bukë. Para se të nisej, duke parë fytyrën time t vrarë, më pa drejt në sy dhe me një shprehje të fytyrës së tij ku lexohej keqardhja, më tha:
-A e di mor bir se ç’është trimëria? Trimëri është që edhe kur të mbetesh pa bukë të mos mërzitesh. Mos u mërzit! Hi! Hi! – Kapi mushkën për kapistalli dhe u nis për rrugë. Për të mbjellë apo për të bërë bukë që ta hanë cullët thatë?
* * *
Afroi Viti i Ri. 31 dhjetor. Në Vanar mbetën dezhurni i depos së armatimit, nëpunësi i postës dhe unë. Dezhurni i depos më tha:
-Unë jam në turnin e tretë. Pas pak, po të duash, eja tek unë të rrimë bashkë. Nuk besoj të vijë njeri sonte.
Por unë isha aq i mëezitur, saqë edhe soba me zjarrin bubulak që skuqte edhe qyngjet, nuk mund të më ngrohte. Nxorra nga valixhja një libër që të lexoja dhe të humbja mendjen, por nuk munda të lexoj. Sytë m’u mbushën me lot. Ç’kanë vallë sonte në tryezën e Vitit të Ri Violeta me Artanin? Unë vetë kisha një copë bukë dhe djathë. Ushqimi nuk sjell gëzim në darkën e Vitit të Ri. Por gëzimi familjar në këtë darkë kërkon që tryeza të jetë plot me ushqime, të ketë edhe një gotë raki, edhe një gotë verë.
Çudi sa e ngatërruar është jeta. Unë zakonisht e shoqëroja rakinë me qepë e udhra. Kur mendova këtë më shpoi hundën kundërmimi i fortë pikërisht i qepës dhe hudhrës. Dhoma ime kishte qënë gjashtë muaj më parë magazinë ku kooperativa mbante qepët dhe hudhrat. Muret e pasuvatuara e kishin thithur aq fort erën e tyre, saqë ndihej edhe pas gjashtë muajve. “Pra, mezenë e kam”, thashë duke qeshur me veten, “më mungon vetëm një gotë.
Ma ndërpreu këtë cfilitje dikush që trokiti në derë. U tmerrova. Kur kisha qënë tri ditë me lejë në Tiranë, një shok, që më takoi rastësisht në hyrje të hotelit, më kishte thënë:
-Ti qënke jashtë? Këtu është hapur fjala sikur të kanë arrestuar!
Unë kisha dëgjuar jo një rast që njerëzit i arrestonin në natën e Vitit të Ri dhe i vrisnin pa gjyq. Por këto, siç më kishin treguar, kishin ndodhur në vitet e para të pasluftës nuk u tmerrova nga arrestimi, sepse gjatë këtyre gjashtë muajve isha bindur se ishte më mirë të ishe në burg, sesa i internuar, i vetmuar si unë. Por ç’do të ndodhte pas kësaj me gruan dhe djalin?
E trokitura në derë u përsërit, këtë herë më fort. “Duhet hapur”, mendova, “ndryshe do ta thyejnë”. Përderisa në Tiranë ishte hapur fjala se mua më kishin arrestuar, mendova se emri im do të kishte hyrë në ndonjë listë arrestimesh. Dhe unë prisja me ankth arrestimin.
U çova dhe e hapa. Në dritën e dobët të dhomës, në orën 12, në kufirin ndërmjet viteve 1975-1976, dallova siluetën e dezhurnit të postës, që më la në duar diçka të mbështjellë me gazetë.
-Sonte kemi Vitin e Ri, - më tha. – Të solla diçka nga ato të shtëpisë. Më fal, se nuk rri dot. Nuk mund ta le postën vetëm. – Dhe u largua.
E hapa gazetën. Ishte dhurata e Vitit të Ri, dhurata më e shtrenjtë, me një vlerë të madhe njerëzore për gjendjen shpirtërore, në të cilën ndodhesha: ishte një copë e madhe mishi të pjekur dhe një ngastër e mirë byreku.
__________________
Te gjithe jetojme nen te njejtin qiell, por jo te gjithe kemi te njejtin horizont
Denonco këtë mesazh tek moderatorët | IP: e regjistruar
|
04 Prill 2005 23:24
Forumi Horizont > Tema Shoqërore > Diskutime Shoqërore > Pse me me shpallen armik te popullit
