Forumi Horizont (http://www.forumihorizont.com/index.php3)
- Shkrimtare te huaj (http://www.forumihorizont.com/forumdisplay.php3?forumid=296)
-- "Shqipëria një dhe njëmijë." Indro Montanelli (http://www.forumihorizont.com/showthread.php3?threadid=13596)

3. Tirana dhe Shqipëria e mesme

Kur mbërrita aty me avion nga Shkodra falë zyrave të mira të Ala Littorias, që ka këtu shërbime të shkëqyera, si dhe mbas ditëve të kalura me malësorët, Tirana më bëri përshtypjen e një foleje milingonash zënë me punë.
Njerëz, gjithata njerëz, tepër njerëz dhe tepër të vegjël në krahasim me viganin vetmitar të Malësisë. Dhe të gjithë këta njerëz janë në punë, qarkullojnë, reshperojnë, kuvendojnë, skajojnë qytetin – orientalizmi i të cilit është në shlyerje të plotë – për ta bërë më të bukur. Sheshi i tij i gjerë, bulevardet e tij, pallatet e mëdha ngjyrë okre dhe tulle, gati-gati më fyen mbas qëndrimit provincial, jetës së jetuar mes shkëmbinjsh e moçalesh. Tirana m’u duk qytet i tepruar dhe – të ma falin miqtë e mi tiranas – e tillë më duket ende. Të merremi vesh: e tepruar vetëm në kuptim relativ. E futur në rrugën e të bërit kryeqytet perëndimor, i duhet ende të përpiqet me të gjitha forcat për t’ia dalë – dhe pra gjithë sa aty shpenzohet në energji dhe pará është plotësisht e përligjur. Por më duket të shkaktohet aty edhe një çekuilibër, një çekuilibër që nesër mund të bëhet edhe i rrezikshëm, mes modernizmit cipëplasur të këtij qyteti dhe arkaizmit të hinterlandit të tij, që është mandej gjithë Shqipëria.
Do të doja të di çfarë mendon katundari shqiptar kur, nga kasollja e tij rrethinore në të shembur e sipër, nga bashtina e tij e mbetur n’ujë, mbërrin në këtë Tiranë, kryeqytet i tiji, fisnikëruar me vepra publike gjithë hijeshi e spikamë, që shpalosin pafytyrësisht milionet e lirave italiane, lirave tona, që kanë kushtuar. Aq më shumë që shqiptari është një njeri që, për nga instinkti dhe tradita, e urren me zemër centralizimin dhe i kupton keq të drejtat e parësisë që mund t’i takojnë kryeqytetit vetëm sepse është kryeqytet.
Kjo vlen edhe nga një pikëpamje sociale: borgjezia tiranase, që rreket – dhe ia del – ta barabisë veten me një çfarëdo borgjezie perëndimore, a është përnjëmend përfaqësuese e shoqërisë shqiptare? Kabareja që ngjan me një boîte pariziane, klubi, tenisi, çaji, xhezi, të folurit e mirësjellshëm, të puthurit e dorës, libri francez, flërti, vila e vogël, automobili luksoz, fraku, guvernantja gjermane, shërbëtori në livré: gjithë këto çikërrima të comfortit kopjuar nga Perëndimi, a janë në Shqipëri të përligjura dhe të përligjshme? Çekuilibri qëndron këtu. Edhe ndieja njëfarë brenge tek shihja tiranas të rinj që u jepnin të drejtë disa të huajve të cilët ankoheshin për comfortin e paktë të jetës së qytetit. Këto ankime janë një fyerje e të pasurit ndaj të varfërit, e të pasurit që është i pasur jo për meritë të vetën ndaj të varfërit që është i varfër jo për faj të vetin. Por zotërnjtë e huaj, të cilëve u vjen keq që automobilët e tyre nuk mund të shkojnë me njëqind në vend që me pesëdhjetë në orë nëpër rrugët shqiptare, janë shumë të lutur të kalojnë një herë nga biblioteka edhe të lexojnë një libër historie për t’u bërë me dije se si e kanë trashëguar shqiptarët vendin e tyre, më pak se tridhjetë vite më parë, nga sunduesi turk. Dhe zotërinjtë shqiptarë janë gjithaq të lutur të mos kenë turp për faje që ata nuk i kanë kryer. Për tridhjetë vjet me ndihmën e Italisë ata kanë bërë sa mund të bënin, ndoshta më shumë nga sa mund të bënin. Posaçërisht në Tiranë.
Fakti është që në Shqipëri bashkëjetojnë, ende të paafta për t’u shkrirë, lloje të ndryshme qytetërimi: ai primitiv i Malësisë, ai feudal i qendrës malore, ai komunor i jugut dhe ai modern perëndimor i Tiranës. Tirana përparon ditë për ditë, në mënyrë aktive, thuajse në ethe, evoluon nga fshati në qytezë, nga qyteza në qytet, pajiset, përkryhet, zhvillohet, stërhollohet. Por nuk vështron rreth vetes. I humb takimet me pjesën tjetër të vendit. Shoqëria e saj i bjer tiparet mesjetare dhe bejlikale, dërgon bijtë e vet për të studiuar në Perëndim, industrializohet dhe komercializohet. Dukuria është e vetvetishme dhe e lehtësuar nga mungesa e një tradite historike. Sepse Tirana është një qytet ne thelb modern, thuajse i shpikur, si një qytet amerikan që të ketë zëvendësuar qiellgërvishtësit me minaret. Koha e saj ka vetëm dy përmasa: të tanishmen dhe të ardhmen. E kaluara nuk ekziston. E kaluara përfaqësohet vetëm nga një pazar i detyruar gjithnjë më shumë të tkurret në hapësirë, shtrydhur sikurse është prej një plani rregullues të vendosur për të zhdukur çdo mbetje orientale.
Por gjithë pjesa tjetër e vendit nuk ndjek këtë përpjekje moderniste, ose së paku nuk e ndjek me të njëjtin hap. E bojkotuar nga një traditë shekullore feudalizmi turk, evoluon edhe ajo, por me një ritëm shumë më të ngadalshëm, gjithnjë më të ngadalshëm dora-dorës që largohesh nga qendra drejt periferisë. Dhe kërcënon ta lërë të veçuar Tiranën, si një metropol europian improvizuar mes një shkretëtire rërnash afrikane, si një Romë ose një Partis rënë për një mrekulli qiellore në mes të Kinës.
Është një problem politik që nuk do shpërfillur.