Forumi Horizont (http://www.forumihorizont.com/index.php3)
- Shkrimtare te huaj (http://www.forumihorizont.com/forumdisplay.php3?forumid=296)
-- "Shqipëria një dhe njëmijë." Indro Montanelli (http://www.forumihorizont.com/showthread.php3?threadid=13596)

***

Brezi bregdetar në fillim nuk ndyshon kushedi çfarë prej atij veriorit. Nga ana panoramike të dyja peizazhet janë thuajse të njëjta: janë thesaret lënë djerrë dhe vdekjeprurëse të Shqipërisë. Është një fushë e pabesë: të josh me pjellorinë e saj dhe të vret me ethet e saj. Kush vjen këtu, shndërrohet në takim me këtë tokë të begatë e tradhtare. Në veri blegtorët luftëtarë të rënë nga malet janë bërë aty katundarë paqësorë; kanë humbur në fuqi fizike dhe kanë fituar në mendjemprehtësi. Ky shtegtim i mundimshëm filloi pikërisht në veri, aty nga mesi i shekullit të kaluar, me një mërgatë disa fisesh të Kelmendit dhe të Shkrelit drejt grykëderdhjeve të Matit. Qe një orvatje e druajtur që, e pambështetur prej një qeverie, u ndal aty. Por ata pionierë, d.m.th. ata prej atyre pionierëve që ia dolën t’u mbijetonin rreziqeve të malarjes, përbëjnë proletariatin më të pasur ose, në daçi, më të varfër të Shqipërisë. Veprimtaria e tyre për të shpëtuar tokën nga moçali është e kufizuar në hapësirë dhe fillestare për nga mënyrat e përdoruara. Por, me sakrifica të pandërprera, rezultate u mbërritën, rezultate që provojnë dy të vërteta: njëri, se toka është e bonifikueshme; tjetri, se shqiptarët mund të bëhen bujq mjaft të mirë.
Afërmendsh, përderisa do t’u lihet në dorë fiseve, përfundime të mëdha nuk kanë për t’u mbërritur: fisi është një organizëm veçantor dhe egoist, punon në emër dhe në kufijtë e interesave të vet, jo në emrin e përgjithshëm të kombit, dhe me forcat e veta, që janë gjithnjë të kufizuara. Së këndejmi mungesa e rrugëve mes një qendre të banuar dhe një tjetre. Së këndejmi shtegtimi stinor, shtegtimi karakteristik dhe piktoresk: si vërshimi i një përroi zoologjik prej maleve në det dhe ngjitja së rishti prej detit në male.
Këtu, në jug, ndeshen fshatra të pabanuar për gjashtë muaj të vitit, nekropole të heshtura vendosur shkallë-shkallë përgjatë bregut nga Buna në Vjosë, si kthina të mbyllura, çdonjëra me lumin e vet në mes dhe me gjirin e vet në trajtë gjysmëhëne prej dherishteje të sfungjertë ku pykëzohet deti: Labeatida e Drinit, Bregmatja e Matit, Ruskolli i Erzenit, Myzeqeja mes Shkumbinit, Semanit dhe Vjosës.
Kjo e fundit është e pamatë, e gjatë gjashtëdhjetë dhe e gjerë deri në pesëdhjetë kilometra, e shtrirë sa të ha syri rrëzë Tomorit legjendear, Olimpit shqiptar. Ka qenë një nga hambarët e Romës, një nga më të rëndësishmit, i caktuar për të nozualluar ushtritë që vepronin në Ilirik. E hapur si erashkë mes Durrësi dhe Vlore, ajo mund të gëzonte nesër, e bonifikuar, një gjendje të privilegjuar për tregtinë e saj jo vetëm në grurë, por edhe në oriz, kërp, pambuk, li. Braktisja e kësaj zone ka qenë, mes të shumtave, më kriminalja e moskujdesive osmane. Pamja që tani ofron kjo fushë e pamatë është e trishtueshme: e plogët, e njëtrajtshme, me stome të ulëta, e zhveshur bimësie, e tortuaruar nga shirat, e sfungjertë, në hjekë e sipër. Njerëzit që banojnë aty, të shkurajuar nga malarja e nga moçali, fizikisht të rrezikuar, nuk nxjerrin soje, nga pikëpamja bujqësore, pos se të njëmijtën e çfarë do të mund të nxirrej. Prona e madhe e tokës sundon sovrane; vetëm në pjesën më jugore një grup aroman argatësh, më veprimtar e më sipërmarrës, ia ka dalë t’ua shkëpusë ndonjë copë toke pronarëve të mëdhenj edhe të ngrejë aty bërthamat e para të një çifliku të vogël me mbarështim të drejtpërdrejtë që përbëjnë modelin që do të duhet të ndjekë pashmangësisht reforma e domosdoshme agrare. Por kushtet e punëtorëve që nuk kanë mundur të evoluojnë në këtë nivel mbeten të mjera; do banesa më mjerane se tukulë abisinas, kasolle balte të hapërdara e të veçuara njëra nga tjetra prej rërnash të lëvizshme shkretëtire. Dhe, mbi këtë pikëllim, pikëllimi i një qielli të ulët e me shira që mbruan tokën për ta përgatitur më mirë për tharmëtimin e mjazmave.
Gjatë përshkimit nga veriu në jug të kësaj ikjeje të rrafshtë fushash nuk gjen qytet, përpos Fierit, që tekefundit nuk është qytet, por vetëm një fshat më i evoluar për shkak të nyjës rrugore të cilës i ka hipur kaluarthi. Në Fier në të vërtetë rruga e karrocave bigëzohet: nga e majta shkohet në Berat, nga e djathta shkohet në Vlorë.