Forumi Horizont (http://www.forumihorizont.com/index.php3)
- Shkrimtare te huaj (http://www.forumihorizont.com/forumdisplay.php3?forumid=296)
-- "Shqipëria një dhe njëmijë." Indro Montanelli (http://www.forumihorizont.com/showthread.php3?threadid=13596)

***

Nga Vlora, për kë të doje që të kthejë drejt jugut nga ana e detit, fillon Akrokeraunia, një buzë e thatë dhe e dalë jashtë, si buza e një Danteje, që mbyll lagunën dhe mandej rrëzohet në jug duke hyrë së rishti brenda: e shogët, e gurtë, spektrore, pa porte. Lypset lundruar dyzet kilometra para se të ndeshësh Himarën, një Siqeli gadishullore, me bimësi të harlisur, madhështore, të ngjyrshme, të larmishme në profile kodrinore. Mbas një ndalese në Porto Palermo vijohet rruga dhe, si bën edhe dyzet kilometra të tjerë lundrimi, ja se ku mbërrin në Sarandë dhe, mbas Gjirokastrës, në Butrint, që është muzeu arkeologjik shqiptar.
Jemi në polin tjetër skajor të Shqipërisë dhe kjo shihet: shtëpiza të bardha e vogëlcake, turma të vogla zejtarësh dhe tregtarësh, qendra qytetëse me shqetësime të çuditshme intelektuale. Gjirokastra është një qytet mikroborgjez i përngjitur mbas amfiteatrit të një kodrine: është një qytet klasik dhe “i dalluar”. Po thosha për ndikimin grek, por ka edhe një ndikim tjetër që në gjithë këtë zonë, deri në Korçë, ndihet qartë dhe në mënyrë të dobishme: ndikimi aroman, d.m.th. latin, me dhantitë e tij për ekuilibër, për dashurinë metodike për punë, për lidhje mbas tokës, që kundërbilancojnë prirjet shpërbërëse qendërikëse spekulative të grekërve. Është një element, ky aromani, përgjithësisht i shpërfilluar prej jetëshkruesve të Shqipërisë, por mbi të cilin Baldacci me të drejtë ka tërhequr vëmendjen në atë libër të tijin klasik – L’Albania – që mbetet më i ploti dhe më objektivi mes të gjithëve që, në cilëndo gjuhë, janë shkruar mbi Shqipërinë.
Këtu në Shqipëri këta aromanë janë një pakicë, një pakicë e qetë punëdashëse prej njëzet e pesë ose tridhjetë mijë vetësh që marrin pjesë plotësisht në jetën e vendit. Por kjo pakicë nuk është veçse cungu i prerë i një njësie etnike prej tetëqind mijë frymësh që në Pind dhe zona përreth përbëjnë një bërthamë të ngjeshur ndaj së cilës më të kotë ka vjellë vrer përpjekja për shkombëtarizim e Greqisë me sisteme për të cilët është më e udhës të heshtësh. Janë popullsitë aromane, mbetja e Vllahisë së Madhe, të pastra nga ana racore, nga ana kulturore dhjetë pëllëmbë mbi gjakpërzierët që i rrethojnë. Iu kundërvunë përdhunës turke dhe, duke derdhur gjak, mbetën të pavarur. Popullisi aromane, domethënë romane, dhe pra me sensin e së Drejtës dhe të Shetit të rrënjosur në ndërgjegjet, me dashuri kryengjeshur për tokën dhe për punën. Që janë dhe që e ndiejnë veten romanë e shprehën ata vetë më 1917 në shpalljen me të cilën pritën ushtarët italianë që pushtuan zonën dhe e përforcuan me një thirrje Marrëveshjes: “Ne, të bashkuar sot në miting solemn, shpallim lart vullnetin tonë të patjetërsueshëm për të jetuar në institucione të lira nën egjidën dhe mbrojtjen e Nënës së Madhe Itali, përhapëse e aspiratave të bijve të Romës”. Marrëveshja nuk ia vuri veshinvi.
Sot këta romanë jetojnë të hapërndarë, por është një hapërndarje vetëm gjeografike dhe e jashtme. Në të vërtetë, ata mbeten të bashkuar dhe thellësisht të lidhur mbas gjuhës së tyre dhe dokeve të tyre. Prej së gjithësh, të paktët që jetojnë në Shqipëri kanë qenë më fatlumët: kanë, në të vërtetë, katër shkolla dhe shtatë kisha, posaçërisht për ta. Kështu nuk është pa gjasë që, me kalimin e kohës dhe me përmirësimin e kushteve bujqësore të Shqipërisë, të nisin e të konvergojnë mbi të ardhje aromane nga Epiri, nga Maqedonia, nga Jugosllavia. Sepse nga gjithë Ballkani shqiptarët janë, pa asnjë dyshim, më të afërtit ndaj kësaj bote latine dhe më njerëzorët.
Këtë solidarësi dhe simpati, jo program politik por instinkt, e kuptova gjatë një qëndrimi të shkurtër në Korçë, qyteti më i ekuilibruar, më i kulturuar dhe më i stërholluar i vendit. I gjithi ky është përfundimi i një shkrirjeje mes elementit vendës dhe atij latin. Është e gjitha kjo një nxitje për forcimin e lidhjeve mes dy racave.
E çuditshme: qyteti më lindor i Shqipërisë është, në të njëjtën kohë, edhe më perëndimori. Punohet në Korçë, bëhet industri, studiohet dhe lexohet. Edhe më e çduditshme: jo në të gjitha shkollat shtetërore të Korçës studohet në gjuhën shtetërore. Në asnjë prej endjeve të mia nëpër botë nuk më ka ndodhur kurrë të gjej një qeveri që me aq lehtësi të heqë dorë nga e drejta dhe detyra për të imponuar, në shkollat që ajo paguan me paratë e popullit të saj, përdorimin e gjuhës së popullit të saj.
Të njëzetepesëmijë banorët e Korçës janë njëzetepesëmijë borgjezë dhe e kanë bërë qytetin e tyre një Milano të vockël të Shqipërisë jugore. Rrugët se saj të pastra, shtëpitë e saj të përkujdesura dëshmojnë për organizim qytetar; prodhimi artizanal i qilimave dhe fabrika e saj e madhe e birrës dëshmojnë për organizim ekonomik. Ndërsa fusha përreth, e përkujdesur gjithë zell, e krehur me dashuri, vërtetojnë lidhjen e popullit mbas tokës së tij. Të thahen më në fund kënetat e Maliqit edhe do të ngrihet këtu një hambar, sepse rrafshnalta është me klimë të ëmbël dhe brumi i njerëzve është prej cilësie të mirë.
Këtu në këtë qytet mbaroi udhëtimi im rrethepërqarkor shqiptar. Si pikë mbërritjeje, për ta ruajtur gojën t’ëmbël, nuk mund ta zgjidhja më të mirë.