Forumi Horizont (http://www.forumihorizont.com/index.php3)
- Shkrimtare te huaj (http://www.forumihorizont.com/forumdisplay.php3?forumid=296)
-- "Shqipëria një dhe njëmijë." Indro Montanelli (http://www.forumihorizont.com/showthread.php3?threadid=13596)

PREJARDHJA

Simbas një opinioni që sot nuk është më i njëzëshëm, por që mbetet megjithëkëtë mbizotërues, Shqipëria pati qenë në lashtësi një provincë ilire dhe nga Iliria në kuptim të gjerë historia e saj vetëm shumë vonë erdh e u dallua si e ndryshme. Emri i Arbërisë shfaqet për së pari në shek. II të erës së krishterë dhe pikërisht në një tekst të Ptolemeut. Fole barinjsh endacakë, luftarakë dhe të fuqishëm, njerëz me shumë të tokës se të detit – dhe karakteristika është ruajtur për shkak të punueshmërisë së pakët të brigjeve të saj. E rrethuar prej grekësh dhe maqedonësh, ajo ndjeu kur-e-kur ndikimin e tyre. Korqyrasit themeluan aty dy koloni të mbrothëta: Epidamnin në veri dhe Apoloninë në jug. E para qe bërthama e Durrësit të sotëm, e dyta, mbas një të lulëzuari të shpejtë, erdhi e mori teposhtjen për shkak të mbathjes përparuese me rërë të lagunave të saj; dhe koloni greke qenë edhe do qyteza të jugut, nyja të lidhjeve të ngushta që kjo zonë kishte me Epirin.
Mbasardhës të grekëve në ndikimin mbi vendin qenë maqedonët dhe, simbas disave, Pirroja i dha vendit një njësi të përkohshme duke themeluar një perandori dhe duke rekrutuar aty ushtarë për luftën kundër Romës. Gjithsesi, këto ndikime të jashtme nuk lanë asnjëherë gjurmë të thella në jetën shqiptare dhe nuk shkuan përtej akaparimit të çastit të disa pikave strategjike: për arsye tregëtare grekët, për arsye me gjasë ushtarake maqedonët.
Pak gjë mbetet prej këtyre sundimeve jetëshkurtra: as arkeologjia, me të gjitha fuqitë e saj të rikujtimit të së kaluarës, nuk përsaktëson dot. Shqipëria nuk iu kundërvu kurrë me gjithë mend të huajit, por nuk del as që i huaji t’ia paskësh mbërritur nga ana e tij t’i imponohet Shqipërisë, ashtu si tekefundit nuk ia dilte të imponohej pushteti qendror i mbretërive të ndryshme ilire. I ndarë në fise, në klane, në familje, ky popull i ikte çdo ndikimi për shkak të konfigurimit të tij të veçantë gjeografik dhe të strukturës së veçantë sociale, duke e izoluar armikun në një trevë dhe duke e shpërbërë aty dalngadalë. Nuk dimë as dhe sa pjesë pati Shqipëria në luftën që Iliria dhe Maqedonia ndërmorën kundër Romës për të mbrojtur pavarësinë e tyre nga pushtimi. Ka të ngjarë që edhe shqiptarët të kenë luftuar, duke pasur parasysh trimërinë e tyre në zanatin e armëve, ngulmin e tyre të njohur botërisht, kurajën e tyre. Gjithsesi, më 168 para Krishtit gjithë Iliria – dhe me të Shqipëria – iu shtrua ushtrive romane dhe Pal Emili nguli shënjesat e Republikës në tokët e Perandorisë maqedone dhe të Ilirisë aleate e saj, mbreti Genc i së cilës u hoq nga froni ndërsa mbretëria e tij bëhej provincë romane. Kjo nuk shënoi fundin e veprimeve luftarake në këtë vis: lufta guerilje vijoi mes legjionarësh e rebelësh dhe Polibi ka marrë përsipër të na e kalojë tregimin e saj. Por Roma në sundimin e saj nuk kufizohej me marrjen në zotërim të ndonjë pike bregdetare ose me një shfrytëzim tregtar. Roma romanizonte me tri mjete të pagabueshme: ushtrinë, ligjet dhe rrugët, pa ua zënë gjithsesi frymën banorëve, duke u lënë atyreve organizimin me fise, doket dhe zakonet e veçanta. Ajo i dha një organizim mbarë vendit të nënndarë administrativisht në Dalmaci, që përfshinte bregdetin nga Istria në Lezhë, dhe Maqedoni: prej Matit në Akrokerauni. Nënndarje që, nën Dioklecianin, nisi t’i përgjigjej më shumë realitetit politik të vendit kur Maqedonia u pat ndarë nga ana e saj në Praevalitana, nga Tivari në Shkumbin, dhe Epirus nova: nga Shkumbini në Akrokerauni. Kryeqytet i Akrokeraunisë qe Durrësi që romanët e rindërtuan mbi modelin e kolonisë helene Epidamn, por duke i dhënë frymëmarrje më të gjerë nga deti dhe duke i siguruar një epokë mbrothësie me bërjen e tij etapë-komandën më të organizuar të ushtrive perandorake, kryen e rrugës Egnatia që shtyhej deri në Selanik, me në fjalë nyjën e litarthit kërthizor që shpinte qytetërimin nga Perëndimi në zemër të Ballkanit të jugut. Rrjedhojat e kësaj pune qenë të pallogaritshme dhe ato i dëshmojnë jo vetëm gërmimet arkeologjike të Durrësit, të Tepelenës, të Shkodrës dhe kalldrëmet e rrugës Egnatia: në mënyrë të vetvetishme, në takimin me romanët jeta shqiptare evuluoi në kah perëndimor, shumë fise u romanizuan, latinishtja depërtoi në gjuhën shqipe, doke e zakone ndryshuan. Roma nuk qe sunduese, ajo qe atdheu i shqiptarëve që i dhanë edhe një prej perandorëve të saj më të mëdhenj: Anastasin I. Teposhtja e Perandorisë dhe çarja që shënoi kalimin e Shqipërisë nga Roma në Bizant, i dhanë fund kësaj epoke mbrothësie jo më të përtëritur.