Forumi Horizont (http://www.forumihorizont.com/index.php3)
- Shkrimtare te huaj (http://www.forumihorizont.com/forumdisplay.php3?forumid=296)
-- "Shqipëria një dhe njëmijë." Indro Montanelli (http://www.forumihorizont.com/showthread.php3?threadid=13596)

5. Fundi i pavarësisë

Me Skënderbeun Shqipëria humbi Prijësin e saj më të madh, ndërsa Venediku aleatin e tij më besnik kundër turqve. Së toku me zotërimet e heroit, Republika ia trashëgoi edhe programin. Ajo mbështeti në Krujë dhe në Lezhë qëndresën shqiptare kundër turkut pushtues. Por orvatja mbeti e kotë: mbas trembëdhjetë muajsh qëndrese të pashpresë, Giacomo da Mosto-s dhe Ambrogio Contarini-t që komandonin fuqitë e krishtera veneto-shqiptare në Krujë iu desh të dorëzoheshin nën trusninë e fuqive mbizotëruese muslimane dhe Krujës turqit deshën t'ia ndërronin deri edhe emrin: e quajtën "Kalaja e Bardhë". Më 1478 Lezha pësoi të njëjtin fat. I braktisur nga bota e krishterë, i lënë i vetëm për të mbrojtur prestigjin e Perëndimit kundër Lindjes, si kishte humbur edhe Shkodrën mbas një rrethimi të gjatë, Venediku u shtrëgua të kërkonte paqe: një paqe e ndershme, tekefundit, dhe që i lejoi të ishte gjithnjë me një këmbë në yzengjinë shqiptare edhe të ndihmonte aty me ar, armë dhe këshilla lëvizjet kryengritëse që shpërthenin oreçast. Ruajti në të vërtetë ende për dy dhjetëvjeçarë Durrësin dhe për gati një shekull Tivarin dhe Ulqinin; dhe pos kësaj iu lejua mbajtja e privilegjeve të tij tregtare, përfshi edhe të drejtën e trafikut të lirë në portet. Kështu, nën shkasin e tregtimit, emisarët e së Shumëkthjelltës Republikë mbetën në lidhje me fiset egërsisht armiqësore ndaj muslimanëve, mirditorët në veri dhe himariotët në jug. Shumë familje aristokrate mërguan në Itali, në Venedik dhe në Napoli: Muzakët, për shembull, që deri edhe nga fundi i 1481-shit u ndeshën me pushtuesin për çdo pëllëmbë të zotërimeve të veta. Por historia, e kam fjalën për historinë perëndimore europiane të këtij populli të vogël të pamposhtshëm kundër Lindjes muslimane, mbaron këtu.
Deri atëherë Shqipëria kishte ecur me të njëjtin hap me Italinë, madje të dyja historitë kishin ndërdepërtuar njëra te tjetra: politika largpamëse perandorake e Venedikut dhe e Napolit nuk e kishte mbytur, por nxitur, lulëzimin e parë të lëvizjes kombëtare shqiptare. Skënderbeu, heroi shqiptar par excellence, luftoi në Shqipëri ashtu si luftoi në Itali në urdhrat e Ferrantes së Aragonës kundër angjevinëve të Francës, ai e mbante Alfonsin e Napolit si padron dhe zot të tijin edhe italianët e deshën dhe e qanë si hero kombëtar. Tani, me t'u bërë Arbëria provincë osmane, pak-nga-pak u fik vetëdija e një kombi shqiptar të dalluar prej pushtuesve dhe prej popujve fqinjë përreth, me një histori të vetën, një gjuhë të vetën, një mision të vetin. Kryengritje kundër sundimit të huaj të Stambollit pati: më 1571, më 1592, më 1615. Nuk ia vlen mundimi të bësh listën e datave, sepse në të vertetë jeta shqiptare në këtë periudhë qe një jetë kryengritjesh të vijueshme. Por, për të dalë te një përfundim historik, atyreve u mungonte cilësia e një rizgjimi kombëtar, me në themel një ide qendrore ngritjeje për çlirim, me njësi synimesh dhe programi. Kryengritjet i nxiti më shumë mosdurimi se dëshira për pavarësi: ja se përse, njëra mbas tjetrës, dështuan të gjitha.
Ndihmoi shumë për dështimin edhe ikja e dhembshme e pakicave shqiptare më të oksidentalizuara në shijet, në doket, në kulturën e atyreve që më shumë dhe më mirë nga të tjerat do të kishin mundur të përbënin shtatmadhorinë e një ngritjeje antiturke. Ato mërguan sidomos në Itali, atdheu i tyre i dytë natyror, u përfshinë në shoqërinë e Gadishullit, gjetën aty shpërblesa dhe ndihma, pak-nga-pak u shkrinë aty: është historia e Kastriotëve, e Muzakëve, e Arianitëve. Porse kjo mërgatë nuk qe vetëm cilësore dhe aristokratike: qe edhe mërgatë masive. Kjo e fundit është ende gjallë në Gadishullin : shqiptarë të shndërruar në shtetës italianë besnikë e punëdashës, por të mbetur shqiptarë etnikisht dhe gjuhësorisht edhe tani mbas shekujsh: shembull madhështor kompaktësie morale, që ne italianët, që nuk e duam bastardimin dhe përzierjen stramastike, jemi të parët për ta admiruar.
Mërgime të tjera masive ndodhën drejt veriut dhe veri-lindjes, në Maqedoni, sidomos në luginën e lartë të Vardarit, në Greqi. Dhe rrjedhoja qe që Shqipëria u varfërua jo vetëm në aristokraci vendëse të natyrshme dhe të konsakruara historikisht, por edhe në krahë pune.