Forumi Horizont (http://www.forumihorizont.com/index.php3)
- Shkrimtare te huaj (http://www.forumihorizont.com/forumdisplay.php3?forumid=296)
-- "Shqipëria një dhe njëmijë." Indro Montanelli (http://www.forumihorizont.com/showthread.php3?threadid=13596)

1. Nga Durrësi në Shkodër

Durrësi është një lagunë pa Venecie, siç janë tekefundit nga pak të gjitha portet shqiptare. Ngrihet mbi një ishull të vogël mbrojtur mirë nga ernat prej një shpinoreje të lartë gati dyqind metrash dhe që i bashkohet bregut me dy mbetje rripash toke mes të cilëve dremit laguna. Në fund të fundit, nuk është një qytet, por tri qytete vendosur shtresë-shtresë njëri mbi tjetrin: Durrësi roman – Dyrrhachium, - ai venedikas e bizantin dhe ai shqiptar. Të kaluarën e ka ndoshta më të shkëlqyer se të ardhmen: ajo zë fill në antikitetin grek, ngase të parët që i pikasën epërsitë që ofronte ky stacion qenë korqyrasit të cilët ngulitën aty, gjashtë shekuj para Krishtit, koloninë Epidamnos, një koloni tregtare e caktuar për tregtinë mes Greqisë dhe Ilirisë. Mandej, kur Iliria u bë provincë romane, ushtarët e Republikës zëvendësuan reshperët epirotë dhe, nga qendër e madhe shkëmbimesh, Durrësi u shndërrua në një kështjellë të armatosur. Rrënojat e kësaj kështjelle përbëjnë edhe sot murin rrethues të qytetit që ngjan se ndihet ende i mbrojtur prej tij. Kështjella përbënte një mburojë të tillë që u rezultoi e papushtueshme edhe vetë romanëve që e kishin ndërtuar: kjo ndodhi në vitin 48 para Krishtit, kur Qesari, që pati ngujuar aty një ushtri të Pompeut, nuk ia doli ta detyronte të dorëzohej.
Gjithsesi, pikërisht me mbërritjen e legjioneve romane zë fill epoka e artë e Durrësit, stacion i ushtrive të caktuara për të shtruar ilirët dhe maqedonët zevzekë dhe pikënisje e asaj Via Egnatia që romanët, të cilët rrugët i patën gjithnjë dobësi, ndërtuan përmes luginës së Shkumbinit nëpër Ohër, Manastir, Vodenë dhe Pelë, deri në Thesalonikë, dhe që idealisht lidhej në Brindisi me Via Apian. Dhe, në të vërtetë, fatet e qytetit, sidomos mbas bjerjes përparuese të Apolonisë rivale, mbetën të lidhura ngushtë me ato të kryeqytetit të Perandorisë: me të lulëzoi – dhe rilulëzoi mbas tërmetit gjëmëmadh të 314-s mbas Krishtit – dhe me të u bor në kohën e dyndjeve barbare. Por është e sigurtë që teposhtja e Romës shenjoi teposhtjen jo vetëm të Durrësit: ajo shenjoi teposhtjen e gjithë kësaj Lindjeje të afërme për të cilën marrëdhëniet me Italinë donin të thoshin marrëdhënie me Perëndimin dhe qytetërimin. Rasti i Durrësit është shembullor: ai nuk e kapi kurrëmë shkëlqimin që pati mbërritur nën zotërimin roman. Veith-i, si gjerman i mirë, i ka kushtuar një studim serioz, të ndërgjegjshëm dhe shumë të dokumentuar qytetit në epokën e tij të artë dhe rrugës Egnatia që aty dilte.
Me rënien e Romës ose, së paku, kur Roma u bë e paaftë t’i mbante të ngjeshura radhët e Perandorisë së saj të paanë, Durrësi jetoi vetëm si shtojcë e Brindisit. Dhe, kur Brindisi u pat përmbysur nga konkurimi i Venedikut, kriza u ashpërsua. Jo se tregtarët venedikas – dhe as ata amalfitanë – e lanë krejt mbas dore, por nuk ndiheshin të sigurtë aty për shkak të rivalitetit me bizantinët, normanët dhe angjevinët. Tekefundit ndikimi venedikas mbizotëroi aty vetëm shumë më vonë, mbas sundimeve të Robertit Guiscard dhe të angjevinëve dhe mbas tërmetit të tmerrshëm që bëri aty kërdinë më 1273. Vetëm në fund të shek. XIV Venediku qe aty sovran duke shpënë aty një mirëqenie që nuk u kufizua as te qyteti, as te veprat e rimëkëmbjes urbane, por që u shtri në mbarë provincën duke e tërhequr atë në një pjesëmarrje aktive me jetën e Perëndimit. Më se një shekull vijoi hegjemonia venedikase që e mbresoi thellë jetën e gjithë vendit: ende sot Shqipëria ruan shumë tipare të një province venedikase në leksik, në disa doke e tradita, në emrat e shumë prej familjeve të saj kryesore. E tëra kjo bëhet gjithnjë më e qartë dora-dorës që jetohet në vend dhe analizohen karakteristikat dhe anët e ndryshme të tij.
Vetë Durrësi ka më shumë pamjen e një magazeje te madhe venedikase se të një pazari, ndonëse sundimi osman ka qenë aty më i gjatë nga ai vendikas. Por ky sundim osman shenjoi teposhtjen e qytetit bashkë me atë të gjithë vendit. Durrësi u thjeshtua pak-nga-pak në përpjesëtimet e një katundi të madh. Nisi të rilindet vetëm në kohën e luftërave ballkanike, kur serbët mëtuan ta bënin stacionin e tyre adriatik, ndërsa princi Wied kryeqytetin e tij. Erdhi mandej Lufta e madhe dhe italianët përqendruan aty forcat e tyre tokësore e detare së pari për t’i mbrojtur, mandej për t’i bartur në gadishull mbetjet e ushtrisë serbe. Tani është një qytezë prej rreth gjashtëmijë banorësh, një qytezë e ndershme lagunore që e di se nuk mund të bëjë shumë, porse atë pakëz që mundet do që ta bëjë mirë e bukur. Ka arkivin e saj të mirë historik në rrënojat e qytezës romane dhe në kështjellën e saj mesjetare, ndërsa mbi mbetjet e getos së vjetër, që kazma shkatërrimtare po e rrënon, lulëzojnë lagje të reja europiane të pastra, të rehatshme, higjienike. Ngrihet aty, mbrapa kështjellës, pallati mbretëror. Sa për portin, ai nuk është shumë i mbrothët dhe, si mundësi natyrore, ka shumë më pak se Vlora. Por Durrësi është pranë kryeqytetit, me të cilin e lidh një rrugë e rehtatshme karrocash dhe me të cilin do ta lidhë së shpejti një autorrugë tanimë e filluar. Për më shumë, ai sundon luginën e Shkumbinit, rrugë klasike për në brendësi të vendit, dhe ka mbas shpine trevën me popullsi më të dendur të Shqipërisë, ndoshta edhe më aktiven, me siguri më reshperuesen, si trevë që ka marrëdhënie më të vijueshme dhe më të shpeshta me Perëndimin italian; njëherësh edhe më të mirëniveluarën nga ana sociale mbi një borgjezi tregtare që domosdoshmërisht do të duhet të përbëjë shtyllën kurrizore të vendit.
Ja përse mbi Durrësin është përqendruar përpjekja më e madhe e Qeverisë italiane. Vizitova punimet e portit: skelën e madhe gati gjashtëqind metrash që i vjen përanash, molin e madh në ndërtim e sipër prej njëmijë e pesëqind metrash, sharrnajën valëthyese. Janë si eshtrat e një nofulle: mbetet një gojë dyqind metrash, radë e qetë për çdo mjet lundrimi, edhe të madh. Vendos Qeveria, ka financuar SVEA (Shoqëri për Zhvillimin Ekonomik të Shqipërisë), kanë punuar triestinët. Dhe kanë punuar si triestinë, d.m.th. rëndshëm dhe mirë.