Forumi Horizont (http://www.forumihorizont.com/index.php3)
- Shkrimtare te huaj (http://www.forumihorizont.com/forumdisplay.php3?forumid=296)
-- "Shqipëria një dhe njëmijë." Indro Montanelli (http://www.forumihorizont.com/showthread.php3?threadid=13596)

SHTËPIA DHE FSHATI

Jetojnë në shtëpi rudimentare, por me muraturë, të quajtura kulla.
Një kohë, çdo fis kishte vetëm një ose pak kësi kullash, të caktuara për të shërbyer si fortesa. Pjesa tjetër e banesave përbëhej prej kasollesh, prej staneve, thurima kallamash të mbushura me droçka balte, ndërtuar prej vetë atyre që banonin në to. Muratorë të specializuar këtu lart nuk ka, ngase malësori e ka zët kriterin e profesionizmit, të zanatit. Bën punën e blegtorit, sepse blegtoria është art, një art i palëvizshëm, art i lirë, që nuk e mban peng mendimin duke e shtrënguar mbas ndonjë rregulloreje. Malësori është gjithë fantazi. Ata ta jugut nxënë dhe ushtrojnë zanate, ata të Dibrës dhe të Korçës bëjnë punën e muratorëve. Ata, në shtegtimet e tyre, sollën edhe në male vesin e tullës e të llaçit dhe atë të gjeometrisë. Por malësorët edhe kësaj shpikjeje të borgjezëve jugorë i kanë vënë një mbresë të tyren, luftarake, duke ua përshtatur arkitekturën ndërtimore shijeve dhe nevojave të tyre të veçanta. Kulla ka formë katrore, më shumë e lartë se e gjerë, me mure të trasha, me një derë të ngushtë e të rëndë, të mbathur në hekur, ndërsa përreth me një mur të thatë që të shërbejë si ledh mbrojtës. Çatia është një rreshpe pa tjegulla; dritare ka pak e edhe ato ta pakta ndodhen në katin e parë dhe janë të vockëla fare, më shumë frëngji se dritare. Ka vetëm dy kate: përdhesin dhe të parin, të errëta për shkak të hapjeve të pakta dhe shpesh të tymosura për mungesë të oxhakut. Dhe shpesh aty jetohet, në harmoni biblike, bashkë me kafshët, që janë pjesë përbërëse e familjes. Orenditë janë më shumë ndërmendje se orendi: rrogozë për të ndenjur dhe për të fjetur. Vetëm kaq.
Por, të merremi vesh, ky është vetëm një përshkrim skematik, një lloj ideal i kullës. Në të vërtetë ajo ndryshon simbas pikës ku ngrihet dhe nevojave që duhet të përmbushë. Kështu, simbas mundësive ekonomike të pronarit, ka përbri kullës edhe stalla e magaze që lejojnë tanimë një dallim të qartë mes jetesës së njerëzve dhe asaj të shtazëve. Ka mandej kulla me dy kate dhe atëherë kati përdhes shërben si magaze materialesh, ndërsa pjesa tjetër, kur është fjala për banesa muslimane, ndahet në selamllëk dhe haremllëk. Ka më në fund edhe kështjella, kështjella të vërteta e të mirëfillta, si ato që kam parë në Dibër: castrae të njëmendëta, të përforcuara mirë, me një gjerdan kullash përqark, brenda cakut të ledhit rrethues: ajo për shërbëtorët, ajo për kafshët, ajo për magazet, ndërsa në qendër ndodhet saraji, i vangti i vranti i frikti saraj.
Katundi ka lindur kështu: nga takimi i rastësishëm i disa kullave që në një çast të caktuar u ndodhën, nuk po them të bashkuara, por më pak të hapërdara nga të tjerat në një territor të dhënë. Më shumë kulla formuan mëhallën, më shumë mëhalla formuan një katund. Mos u kërkoni këtyre katundeve një plan rregullues. Plani rregullues parakupton një program, programi parakupton një pikësynim, ndërsa katundet malësore janë jashtësynimore, d.m.th. banorët e tyre kanë dëshirë për gjithçka, përpos se për jetë sociale. Në të vërtetë, përbrenda këtyre lidhnive çdo kullë është pjesë më vete dhe, e skajuar, i bie ndesh lidhnisë brenda pritës së murit të saj të thatë, në qendër të hinterlandit të saj, me ekonominë e saj, ligjin e saj moral, kreun e saj, kafshët e saj, tokën e saj, misrin e saj. Katundi është një organizim ideal, abstrakt, i përbërë nga shuma e këtyre mikrobotëve të padepërtueshme, që shkoklohen, duke fyer rëndshëm logjikë e gjeometri, me largësi të stërmëdha. Do ta kërkoje më kot një qendër, gjithçka është jashtëqendrore, rrethinore, përfshi kishën dhe xhaminë të cilat gjithashtu jetojnë të mënjanuara, të mbyllura në korracën e tyre prej muri të thatë: janë kisha dhe xhami luftarake, sikurse qenë Krishti dhe Muhameti këtu e njëmijë vjet të shkuar. Pasiguria e shkaktuar nga të luftuarit pritash dhe të ndeshurit e vijueshëm fis me fis, burrë me burrë i ka bindur malësorët të zgjedhin për ndeja vendbanime tanimë të pajisura nga nëna natyrë me mjete mbrojtjeje: i duan shumë kreshtat e thikta, i urrejnë fundet e luginave; parapëlqejnë qafëmalet, i kanë zët pyjet. Dhe sa më larg të jetë e mundur nga deti.